> باغ خالصه بمپور؛ گنجینه ای کهن در قلب سیستان و بلوچستانباغی که دیگر باغ نیست | عصر هامون
تاریخ انتشار :سه شنبه ۲ آذر ۱۴۰۰ ساعت ۱۱:۰۴
باغ خالصه بمپور یکی‌ از مکان‌های جذاب و کمتر شناخته شده و در واقع گنجینه ای کهن از میراث سیستان و بلوچستان بوده که دست خوش تغییر ناشی از بی مهری ها شده است.
باغ خالصه بمپور؛ گنجینه ای کهن در قلب سیستان و بلوچستان/باغی که دیگر باغ نیست
به گزارش عصرهامون؛ سیستان و بلوچستان رازهای زیادی را در دل خود پنهان دارد، این سرزمین کهن، به سرزمین اسطوره ها و افسانه های کشور نیز شهرت دارد و سرشار از جاذبه های تاریخی بی نظیر است که می تواند مقصد گردشگران باشد.
 
باغ تاریخی خالصه بمپور از جمله بناهای زیبا و ارزشمند این دیار است كه قدمت آن به اواخر دوران قاجاریه و اوایل پهلوی می رسد.
 
باغ خالصه بمپور با مساحت حدود ۹ هکتار شامل دو کوشک و مجموعه بناهای انبار غلات که در فهرست آثار ملی به ثبت رسیده، با ساختمان های داخلی اش در قسمت منتها الیه خیابان معلم شمالی و در ضلع جنوب شرقی قلعه بمپور قرار گرفته است.
 
باغ خالصه بمپور بر جای مانده دوران ناصرالدین شاه
 
مجتبی میرحسینی، معاون گردشگری اداره کل میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری سیستان و بلوچستان در این باره به خبرنگار ما گفت: اراضی خالصه به زمین ها و مراتعی گفته می شد که تحت نظارت مستقیم و کنترل حاکم رسمی و نماینده قانونی دولت اداره می شد و عایدات آنها مستقیم به خزانه های حکومتی ارائه می شد، خالصه جات منطقه بمپور از قدیم معروف بوده است که باغ خالصه در محدوده ی قلعه بمپور بنا شده است.
 
وی ادامه داد: جدای از نخیلات حاشیه رود بمپور، گزارش هایی نیز در مورد باغات منطقه قابل استناد است و آن گونه که از شواهد بر می آید، خود باغ پیش از بناهای موجود در آن احداث شده بود.
 
به گفته این مقام مسئول، باغ خالصه بمپور بر جای مانده از باغات خالصه ای است که در زمان ناصر الدین شاه با توجه به گریز حکام محلی و نداشتن مالکیت مشخص تحت تمک دولت مرکزی قرار می گیرد. اما می توان این احتمال را که این مکان از ابتدا باغی جهت رفع مایحتاج حکام قلعه بوده، با قدمتی قبل از دوره قاجار مورد بررسی قرار داد.
 
وی ادامه داد: بیشترین اهمیت باغ خالصه کنونی به اواخر قاجار و اوایل پهلوی بر می گردد که در این مکان علاوه بر محصولات حاصله از باغ، مکان رسیدگی و جمع آوری مالیات مردم برای دولت قاجار بوده است، در این انبار ها که در گذشته به انبار غله بلوچستان معروف بود، مالیات مردم ذخیره می شد.
 
میرحسینی اظهار کرد: بر اساس شواهد و مستندات تاریخی بمپور پس از آشوب های پایان قرن ۱۹ میلادی و حضور نیروهای نظامی دولتی برای ثبات بخشیدن به اوضاع این منطقه و با تغییر مرکزیت منطقه از بمپور به پهره (ایرانشهر کنونی) در بخشی از زمین های خالصه بمپور حصاری ایجاد و به منظور سامان دادن به امور مالیاتی و احصای محصولات کشاورزی، انباری بزرگ با تأسیسات وابسته در داخل آن راه اندازی شد و در کنار این ساختار کوشک های دوگانه ای نیز جهت حضور عاملان حکومتی و منطقه ای ایجاد شده است.
 
وی اضافه کرد: بر اساس مطالعات ضمنی صورت گرفته به نظر ابتدا انبار غلات و تأسیسات وابسته به آن در این محدوده احداث و سپس به فاصله کمی و بنای کوشک های دوگانه شمالی و جنوبی با طراحی دسترسی های دقیق، در باغ خالصه ایجاد شده است.
 
معاون گردشگری سیستان و بلوچستان اذعان کرد: بررسی های فنی و ساختاری در ته رنگ و مشخصات بنا به وضوح نشان می دهد که سازندگان و معماران این بناها محلی نبوده و احتمال دارد توسط معماری کرکانی یا یزدی، با رأی و نظر استاد حسین معمارباشی کرمانی که معمار سازنده قلعه ناصری ایرانشهر بوده، ساخته شده است. مطالعات تطبیقی به وضوح شیوه های اجرا و به ویژه طرح پلان بنا قابل قیاس با بناهای ساخته شده توسط معماران غیر بومی همچون کرمانی ها و یزدی هاست.
 
به گفته وی، قدیمی ترین نقشه های فنی موجود در ارتباط با آثار موجود در باغ خالصه متعلق به زمان ثبت اثر یعنی سال ۱۳۷۹ بوده که توسط کارشناسان وقت میراث فرهنگی استان تهیه و اجرا شده است.
 
 
تنها یادگار مانده از باغات خالصه ناحیه بمپور
 
میرحسینی اظهار کرد: باغ خالصه بمپور تنها یادگار مانده از باغات خالصه ناحیه بمپور در زمینی به مساحتی در حدود ۹ هکتار در ضلع جنوب شرقی قلعه بمپور، ساخته شده، این باغ زیبا، در ابتدا در دوره قاجار و در اوایل ساخت، منطقه ای وسیع جهت کشاورزی و کاشت غله و نخلستان بوده است. در اواخر دوره قاجار بر اساس طرحی با هدف ساماندهی باغ و ایجاد تاسیسات در باغ جهت رسیدگی به امور مالیات منطقه و انبار غله باغ و محل سکونت متصدیان امور، اقدام به طراحی باغ می شود.
 
وی افزود: بر اساس طرح ارائه شده ۳ ساختمان اصلی برای باغ طراحی شد که شامل یک انبار غله و دو ساختمان چارصفه (چلیپایی) که یکی دارای زیرزمین (آب انبار) و کلاه فرنگی و دیگری بدون کلاه فرنگی است. به ظاهر ورودی مجموعه در قسمت جنوب غربی باغ واقع شده، با عقب نشینی که صورت پذیرفته چیزی از آن که مربوط به دوران ساخت باشد مشخص نیست.
 
سیستم خیابان ها به صورت شبکه ای متقاطع و ضربدری
 
میرحسینی ادامه داد: ورودی مجموعه با خیابانی مستقیم به عرض ۷۰/۳ متر به بنای چارصفه (کوشک) شمالی متصل می شود. درفاصله ۲۵ متری از ورودی در مسیر این خیابان، خیابانی عمود بر آن که مرتبط با قسمت اصلی باغ واقع در جنوب شرقی آن است، در سمت شمالی اش کوشک جنوبی که دارای آب انبار و کلاه فرنگی است قرار دارد و شبکه ای متقاطع به صورت ضربدری سیستم خیابان های این قسمت را شکل می دهد که به حوضی دایره ای شکل منتهی می شود.
 
وی اضافه کرد: در اطراف این خیابان ها شبکه آبرسانی طراحی و در اطراف جوی آب درختان بلند کنار، خرما و انواع مرکبات کاشت می شده، در واقع این قسمت از باغ به کاشت درختان میوه اختصاص داشته، آب این باغ در قدیم از قسمت شرقی و شمال شرقی باغ که متصل به روسای اله آباد بوده تامین می شده که آب رودخانه بوده و اخیرا حفر چاه و نصب موتور آب زمینه آبیاری باغ را تامین می کرده است.
 
این مقام مسئول ادامه داد: حصار قسمت اصلی باغ (جنوب شرق و جنوب) به دلیل برخورد با بدنه شهری آجری بوده که در دوره پهلوی دوم ساخته شده و بقیه قسمت ها به صورت چینه گلی است. ضلع شرقی باغ به ریگزار و ضلع شمالی به دبستان قدیمی بمپور ختم می شود. در اطراف خیابان ها درخت خرما و کنار و در اطراف حصار باغ کهور و گز جهت باد شکن کاشت می شد.
 
وی افزود: میان آن به کاشت گندم و یونجه و سایر اقلام کشاورزی اختصاص داشته، در حال حاضر کرت بندی ها و باغ آرائی گذشته کاملا تخریب شده که در حد مقدار کم فقط خیابان های جنوبی باغ باقی مانده، ورودی باقی مانده کنونی باغ به صورت دو ستون آجری که دچار تخریب نیز شده که به نظر می رسد باغ دارای ورودی دیگری در عکس ورودی منتهی به حوض و کوشک جنوبی بوده است.
 
میرحسینی گفت: باغ و ساختمان های موجود بر اساس برنامه ریزی خاص به وجود آمده سیستم خیابان کشی باغ تاسیسات و انبار و ساختمان مسکونی همه و همه نشانگر تفکر و اندیشه در ساختار باغ است، بر اساس تحقیقات به عمل آمده در این باغ اصولاً طبقه مرفه در واقع همان حاکمان منطقه و اطرافیانشان حدود یک قرن اخیر زندگی می کردند.
 
 
طاق های جناقی و سقف های گنبدی
 
به گفته وی، ساختمان انبار غله باغ خالصه بر روی سکویی به ارتفاع حدود ۱۵ سانتی متر بالاتر از سطح زمین ساخته شده، در این ساختمان تعداد ۶ انباری و یک فضای شبستانی (۹ گنبدی) بسیار بزرگ در قسمت جنوبی در ورودی اصلی وجود دارد. فضای بزرگ مورد نظر به وسیله یک سالن جدا شده، البته موارد استفاده آن با توجه به ستون های زیبا و طاق های جناقی و سقف های گنبدی به صورت عرقچین مسکونی جلوه می کند، اما در گذشته از آن به عنوان انبار گندم، استفاده می کرده اند.
 
میرحسینی با بیان این که ۵ اتاق در قسمت شرقی وجود دارد که مورد استفاده متصدیان باغ بوده است، اظهار کرد: همچنین یک اتاق در فاصله ۱۰ متری در جنوب این موجود است که برای متصدیان مربوطه در نظر گرفته شده، نمای این مجموعه خشتی - آجری و پوشش آن به صورت گنبد عرقچین و طاق آهنگ و درای تزیینات ساده آجری به صورت هره چین است.
 
وی افزود: ساختمان چارصفه (کوشک) جنوبی نیز در این باغ احداث شده و دارای دو راهرو و به صورت شمالی جنوبی و شرقی غربی است که از چهار اتاق تشکیل شده، فرم ساختمانی این بنا به صورت چلیپایی و پوشش سقف آن به صورت طاق آهنگ و گنبد و کلاه فرنگی است.
 
آجرکاری به شکل قاب بندی و طره گذاری
 
معاون گردشگری استان گفت: هر اتاق از دو جهت به این راهروها متصل بوده و در قسمت شرقی و جنوبی و نصف سمت غربی یک تراس وجود دارد که ارتفاع آن حدود ۱۵ سانتی متر بوده، در قسمت جنوب غربی این بنا یک راه پله وجود دارد که به  قسمت زیرین ختم می شود که محل برداشت آب از آب انبار است. در قسمت جنوب شرقی هم یک آب انبار وجود دارد که آب در آن جمع آوری می شده است، یک لوله آب از این آب انبار به زیرزمین قسمت غربی متصل است، در میان این دو اتاق، اتاق کوچک دیگری است که آب بر روی دانه های شن قبل از مصرف تصفیه می شده است.
 
به گفته وی، در بناهای باغ خالصه تزییناتی که بتوان به تفصیل از آن سخن گفت نمی توان یافت، فقط آجرکاری به شکل قاب بندی و طره گذاری بر روی ورودی ها و پنجره ها و همچنین نعل درگاه های بناهای صلیبی به عنوان تزيين در بناهاي باغ خالصه مطرح مي شوند. استفاده از اندود گچ  به صورت کاملا ساده در داخل بناهای کوشک که در دوره های جدید به آنها اضافه شده از جمله علائم تزیین در این مجموعه هاست.
 
 
مواد و مصالح به کار رفته در اثر و تزئینات
 
میرحسینی اضافه کرد: به طور عمده بناهای موجود در عرصه باغ خالصه از مصالح خشت ساخته شده اند و آجر به عنوان مصالح ساختمانی در چند بخش پوشش طاق ها، کف فرش، نمای ساختمان انبار غلات، ستون های چهارگانه درون انبار، بخشی از قسمت های پایینی در دیوارهای دهلیز شرقی و غربی انبار غلات، آب انبار، تزئینات قاب بندی دور پنجره ها و ستون نماهای کوشک ها به کارگرفته شده، ملات مورد استفاده در بخش دیوارها  ملات گل و در بخش پوشش با ترکیب گچ مورد استفاده بوده است.
 
وی ادامه داد: افزون بر اینها از نوعی ملات ماسه آهکی در بخش مخزن آب انبار کوشک جنوبی و نیز حوض ساخته شده در جلوی این بنا استفاده شده، به دلیل استفاده از مصالح خشت در ایجاد بناها دیوارهای ایجاد شده از ضخامت بالا برخوردار است که بیش از ۹۰ سانتیمتر است. این عامل در شرایط اقلیمی این منطقه از تکنیک های اجرایی موفق در معماری گذشته بوده است.
 
این مقام مسئول افزود: بنای کوشک ها به لحاظ کارکرد و مسکونی بودن در بخشی از سال از هر چهار سمت بازشوهایی به شکل در و پنجره دارد که گردش بسیار مناسب هوا را باعث می شود. اما در بنای انبار غلات، بازشوها تنها محدود به درهای ورود است. تمامی فضاها در بنای کوشک ها و انبار به استثنای فضای اصلی انبار غلات با پوشش طاق و اجرای ضربی و گهواره ای پوشیده شده و در بخش مرکزی انبار پوشش با شیوه طاق و چشمه روی تویزه های اجرا شده بر ستون های چهارگانه  ایجاد شده، مصالح مورد استفاده در پوشش فضاها به جز دهلیزهای شمالی انبار غلات از آجر بوده است.
 
وی اضافه کرد: پوشش نهایی و اندود محافظ سطوح داخلی در تمامی بخش ها گچ روی کاهگل بوده و این پوشش در بخش های خارجی کاهگل و سیمگل را مورد استفاده قرار داده، پس از کم شدن آب در بمپور و به تبعِ آن کمبود آب در محدوده باغ خالصه، این بخش خالی از فعالیت شده و با ایجاد مرکز تحقیقات و آموزش کشاورزی این فضا با وجود حدود ۹ هکتار زمین کشاورزی به شکلی ضمنی در اختیار جهاد کشاورزی قرار گرفت که در عمل جز ایجاد یک واحد ساختمانی اداری در منتها الیه جنوب غربی باغ هیچ گونه اقدامی در جهت نگهداری و سامان بخشی مجموعه صورت نگرفت.
 
 
تعرض به عرصه و حریم باغ در پی فراموشی
 
میرحسینی اذعان کرد: این فراموشی و بدون متولی بودن موجب تعرض به عرصه و حریم باغ شده و کسانی با سودای تصاحب بخشی از زمینها اقدام به کاشت درخت و نخل و دیوار کشی پیرامون آن کردند. به دلیل همین تشتت در عرصه مدیریت بخش هایی از محیط باغ خالصه محل انباشت زباله ها و نخاله های ساختمانی محدوده شهر شد.
 
وی ادامه داد: این روند پس از ثبت باغ خالصه در فهرست ملی میراث فرهنگی کشور همچنان ادامه داشت که با ایجاد پایگاه و با حضور دائم نگهبانان و کارشناسان این موضوعات به سامانی درخور رسید. تعیین حدود و ثغور عرصه باغ خالصه، معرفی پایگاه به ادارات و مردم، پاکسازی محوطه و عرصه باغ از زباله ها و نخاله ها، تلاش در جهت بازگرداندن بخش های مورد تعرض و تلاش در جهت حفظ درختان باقیمانده در محوطه باغ، تملک و اخذ سند برای تمامی عرصه باغ نیز در دست انجام است.
 
انتهای پیام/
 
https://www.asrehamoon.ir/vdcc01qsp2bq048.ala2.html
نام شما
آدرس ايميل شما