تاریخ انتشار :يکشنبه ۳۱ شهريور ۱۳۹۸ ساعت ۱۳:۰۵
شرایطی اقلیمی کشور در نیم قرن اخیر حکایت از این دارد که سازگاری با کم آبی، تنها راه نجات از بحران آب و ضرورتی اجتناب ناپذیر در ایران است.
توطئه زمین و بخل آسمان؛ ایران، همچنان در خشکسالی
به گزارش عصرهامون، روزگاری سخن از بود، ولی کمبود آب برای عده ای مساله ای مضحک و پیش پا افتاده به حساب می آمد و اهمیت آن در نگاه بسیاری از افراد جامعه، تنها در حد و اندازه بیان مکرر تیتر های صرفا مخاطب پسند جراید بود. در آن ایام، زمان و مکان برای استفاده نامحدود از این اکسیر حیات، معنایی نداشت و سنگین ترین فشاری که برای دسترسی به آب سالم، بهداشتی متحمل می شدیم، باز و بست کردن شیر آب در نقاط مختلف خانه هایمان بود. روزهایی که بدون توجه به محدویت منابع و ضرورت صرفه جویی، این ثروت خدادادی را گنجی بی پایان تصور می کردیم و الزامی برای مدیریت و اصلاح الگوی مصرف خود قائل نبودیم.

می شنیدیم که جنگ آیندگان بر سر آب است و می دیدیم که برخی ساکنان این کره خاکی به ناچار مجبور به استفاده از چه آب آلوده ای هستند، اما گمان می کردیم که این رنج و بیچارگی تنها برای دیگران است و دخلی به حال ما ندارد!

گذشت و گذشت تا بالاخره تداوم این روند زمینه ساز ظهور بحرانی جدید در کشور شد؛ بازی ملامت بار گل یا پوچ لوله ها و انقطاع مقطعی و مکرر آب در شبکه آبرسانی شهرهای کشور خبر از آغاز اکران یک تراژدی تلخ را می داد آن نمایش دردناک توطئه زمین و بخل آسمان در ایران بود؛ نمایشی که هر چه می گذرد بیشتر جنبه ترس و وحشت به خود می گیرد و در سال های اخیر، گریبان بسیاری از شهرهای کشور را بد جور دو دستی چسبیده! ؛ آری، غرش مداوم دیو خشکی و کوتاه شدن دست نوازشگر ابرها از کشورمان ایران، حکایت از خوردن کف گیر، به ته دیگ آب را دارد و این خاک تشنه فریاد می زند خشکسالی، دروغ نیست.
 
سی و سه پل؛ خلوت و خشکیده

تَرَک های عمیق بر لب های خشکیده آبخوان ها، نشست معنادار خاک دشت ها، کوچ گسترده پرندگان، کاهش محسوس نزولات آسمانی و ... مواردی است که هر کدام شان حتی به تنهایی، به هیچ وجه نشانه های خوبی برای آینده آب و زیست بوم ها در ایران نیست؛ شاید بدانید، اما آخرین بررسی ها نشان دهنده این است که از 609 دشت ممنوعه کشور، 405 دشت ممنوعه هستند، یعنی بر اساس ماده 4 قانون توزیع عادلانه آب در این مناطق، بین تخلیه و تغذیه دشت توازن برقرار نیست و میزان بهره‌برداری بیشتر از پتانسیل موجود است. گرچه این خود مصیبت بزرگی است اما در واقع شما وقتی به عمق فاجعه پی می برید که بدانید 135 دشت از این دشت های ممنوعه در شرایط حادتری نسبت به بقیه قرار دارند و با افت ذخایر، تغییر کیفی و فرونشست زمین روبرو هستند.

شدت این بحران در جنوب شرق کشور وضعیت یحرانی تر به خود گرفته است؛ بررسی نقشه ها و پیگیری قدم به قدم الگوی بارش در اغلب نقاط کشور از جمله سیستان وبلوچستان نشان از تداوم روند کاهش نزولات آسمانی و افزایش تدریجی دما در سطح شهرهای مختلف این استان را دارد که با توجه به آن، باید انتظار رخداد خشکسالی، با شدت و مدت به مراتب بیشتر را داشت. موج سواری غبار خاک در موسم وزش بادهای تابستانی باعث شده تا دیگر این پدیده جوی در نظر ساکنان مرزهای جنوب شرقی ایران، خُنَک، مطبوع و دلپذیر نباشد. حال روز مردمان این خطه نیز مانند سایر نواحی و استان های کشور چندان تعریفی ندارد؛ اینجا هم انسان و حیوان و سد و دریاچه و... همه در آتش عطش می سوزند و هر لحظه بیشتر تبعات ناشی از کاهش منابع آب و بروز خشکسالی را احساس می کنند.

امروز اما متاسفانه به نقطه ای رسیده ایم که آتش خشم آب پیوسته بیشتر و غیر قابل تحمل تر می شود و راه گریزی از زبانه های وسیع و طویلش نیست؛ مردم اگرچه دیر، اما بالاخره فهمیده اند که تداوم خشکسالی ها و رعایت نکردن مصرف بهینه، می تواند لطمات و صدمات جبران ناپذیری بر پیکره آینده آب در کشورمان وارد کند که غیرمسکونی شدن بسیاری از نقاط مسکونی کشور تنها بخش بسیار کوچکی از نتایج تداوم این روند خواهد بود. در ادامه گزارش برای آشنایی بیشتر با عوامل بروز و راه های مقابله با مساله خشکسالی، حفظ و حراست از منابع نسبتا اندک باقیمانده و سازگاری زیستی با بحران کم آبی با ما همراه باشید:

خشکسالی چیست؟
محسن حیدری، مدیرکل اداره هواشناسی سیستان و بلوچستان در گفت وگو با عصرهامون، با بیان اینکه خشکسالی از جمله پدیده هایی است که تعریف ثابت و جهانی ندارد و با توجه به عوامل مختلف می‌توان تعاریف متعددی برای آن ارائه داد، گفت: شدت، مدت و بزرگی بروز این پدیده در هر نقطه از جهان متفاوت است و بسته به مغایرت های اقلیمی، نظام های موجود و راهبردهای اتخاذ شده در هر منطقه، تعاریف گوناگونی می توان از پدیده خشکسالی ارائه کرد اما به بیان بسیار ساده و قابل فهم، معنا و مفهوم کلی این واژه شرایطی است که روند کاهشی در میزان بارش یک منطقه در یک دوره زمانی خاص، به طور ممتد ادامه پیدا کند و طی آن، منطقه مذکور (به ویژه در فصل پرورش گیاهان و داشتِ مزارع) با کمبود در منابع و ذخایر آبی مواجه شود.

انواع خشکسالی
وی این پدیده جوی را جزء لایم فک شرایط اقلیمی در کشورهای واقع در عروض جنب حاره‌ ای مانند ایران دانست و افزود: خشکسالی یکی از بلایای طبیعی است که در کنار تاثیرگذاری کاملا نامحسوس و تدریجی، خسارات و لطمات به مراتب سنگین تری نسبت به دیگر بلایای طبیعی به همراه دارد؛ این پدیده در هر منطقه بسته به عوامل بروز، به 4 شاخه خشکسالی هواشناسی، کشاورزی، هیدرولوژی یا آبشناسی (که به بررسی و شناخت چرخش، توزیع و کیفیت آب در بالا، زیر و سطح زمین می پردازد) و عوامل اقتصادی_ اجتماعی دسته بندی شده است. در اغلب  موارد، خشکسالی های هواشناسی زمینه ساز وقوع دسته دیگر ازجمله خشکسالی کشاورزی و خشکسالی هیدرولوژی می شود و تداوم این روند به مرور حتی می تواند به خشکسالی اقتصادی_ اجتماعی منتهی شود. لذا هر چه شدت و گستره خشکسالی‌ بیشتر باشد تأثیرات آن عمیق تر خواهد بود.
 

پهنه بندی شاخص هواشناسی در استان های کشور بر اساس
شاخص های RDIدوره 10 ساله، تا پایان مردادماه 98
 
حیدری اظهار کرد: بررسی درصد مساحت تحت تأثیر خشکسالی هواشناسی با استفاده از شاخص بارش ــ تبخیر و تعرّق استاندارد شده خشکسالی ایران (موسوم به SPEI)، در دوره 120 ماهه منتهی به مرداد سال جاری نشان می دهد 85/9 درصد مساحت کشور دچار خشکسالی است که 58/8 درصد آن را خشکسالی شدید و بسیار شدید است که عمده ترین پهنه های خشکسالی شدید و بسیارشدید 120 ماهه در آذربایجان غربی، اصفهان، بوشهر، چهارمحال و بختیاری، خراسان جنوبی، رضوی و شمالی، خوزستان، سمنان، سیستان و بلوچستان، قم، کرمان، کهگیلویه و بویراحمد، گیلان، هرمزگان و یزد دیده می شود.

این کارشناس هواشناسی در ادامه در خصوص اینکه آیا ایران وارد ترسالی شده است، گفت: اینکه برخی ها اصرار دارند که بگویند ایران بعد از بارش های زمستان و بهار گذشته، وارد ترسالی شده است، درست نیست، به لحاظ آماری شاید ما وارد ترسالی شده باشیم اما کشور چندین سال است که با کم بارشی انباشته مواجه است و علاوه بر خشکسالی هواشناسی و کشاورزی، با خشکسالی هیدرولوژیکی هم دست به گریبان شده است. با این بارش ها که غالبا رگباری روی داده است، نمی توان انتظار داشت حجم قابل توجه منابع آبی از دست رفته کشور برگردد، چراکه تنها بخشی از این بارش ها در منابع آبی مان ذخیره می شود و حجم قابل توجهی از آن ها از دسترس خارج می شود. 

سیستان و بلوچستان؛ دومین استان کم بارش کشور
وی در بخش دیگری به رژیم بارش استان اشاره کرد و با بیان اینکه سیستان و بلوچستان به صورت ذاتی یک استان کم بارش است و آمارهای بلند مدت نشان می دهد که این استان بعد از استان یزد، دومین استان کم بارش کشور است، اظهار کرد: درباره اینکه چرا استان کم بارش است می توان گفت، مهمترین دلیل آن استقرار در عرض های جنب حاره کره زمین است، دوم اینکه متأسفانه سیستان و بلوچستان در انتهای فعالیت سامانه های بارشی قرار گرفته که معمولاً موج های تضعیف شده به استان می رسند و فعالیت کمی دارند.

حیدری اضافه کرد: نکته بعدی نبود ارتفاعات مؤثر نیز سبب شده تا شرایط اجباری صعود در هوای مرطوب و مناسب جنوب و مرکز شکل نگیرد و رطوبت دریافتی از سامانه آب و هوایی مونسون هند تقریباً بدون استفاده باقی بماند.  همین شرایط سبب شده تا میانگین بارندگی بلند مدت برخی شهرهای استان مانند زابل حدود 50 میلی متر باشد.

ضرورت سازگاری با شرایط اقلیم جاری
وی در بخش دیگری با تأکید بر ضرورت سازگاری با شرایط اقلیم جاری، اذعان داشت: ما چاره ای جز سازگاری با اقلیم کم بارش و خشک استان نداریم، وقتی تأمین آب برای کشاورزی مشکل است، نمی توان کشاورزی را توسعه داد بنابر این بهترین کار تثبیت سطح زیرکشت محصولات کشاورزی و کشت محصولات با نیاز آبی کم است. از طرفی توسعه اقتصادی مناطق خشک را هم نباید با سیاست توسعه سطح زیر کشت محصولات کشاورزی دنبال کرد. در استانی مثل سیستان و بلوچستان در این زمینه باید سابقه سیاست های اشتغال در استان های کویری کشور مانند یزد را بررسی کرد. سهم کشاورزی در اشتغال این استان حدود هشت درصد است اما سهم بخش صنعت و خدمات در اشتغال استان یزد بیش از 90 درصد است.


تغییر اقلیم از بیان کارشناسان آب 
در ادامه برای درک بهتر مساله و آشنایی بیشتر با وضعیت آب در ایران به ویژه در پهنه جنوب شرقی کشور، ساعتی را پای صحبت با اتابک جعفری، مدیرعامل آب منطقه‌ای سیستان و بلوچستان نشستیم و در ابتدای گفت وگو تعریف هشتگ داغ این روزهای رسانه ها، یعنی تغییرات اقلیمی را جویا شدیم؛ وی در پاسخ گفت:  تغییرات اقلیمی، هر تغییر مشخص در الگوهای مورد انتظار برای وضعیت میانگین آب و هوایی است که در طولانی مدت برای منطقه ای خاص یا تمامی کره ی زمین رخ دهد و از جمله مواردی است که از بدو پیدایش زمین وجود داشته و همواره نیز وجود خواهد داشت. اما آنچه سبب شده تا این مساله بیشتر امروزه مورد توجه قرار گرفته و از آن به عنوان یک دغدغه در جوامع بشری یاد شود، روند سریع بروز این تغییرات نسبت به گذشته است.
 
تغییرات 30 ساله دریاچه ارومیه از نگاه ماهواره ها

وی از تهیه گزارشی تحلیلی روند پارامترهای اقلیمی در مناطق تحت پوشش شرکت آب منطقه ای سیستان و بلوچستان در زمستان سال 95 خبر داد و افزود: در این گزارش، نسبت تغییرات دما و بارش در 13 ایستگاه تبخیر سنجی و باران سنجی طی یک دوره 30 ساله (از سال آبی 63-62  تا 93-92) مورد مطالعه و بررسی قرار گرفت. نتایج این بررسی ها تقریبا قابل پیش بینی بود؛ نمودارهای آماری خبر از وجود روند افزایشی در میزان متوسط دمای سالانه و فصلی استان می داند. در این بررسی ها مشخص شد که اگرچه میزان بارش در مناطق مورد مطالعه، نوسانات متعدد، روندی نامشخص و تغییرات قابل ملاحظه ای داشته، اما میزان متوسط دما علیرغم نوسانات متعدد، با سیر افزایشی همراه بوده. به بیان بهتر، این یعنی شرایطی که بارش ثابت و دما رو به افزایش است که در نهایت سبب می شود تا میزان خشکی هوا افزایش یابد.

وی خاطرنشان کرد: تابستان سال 97 نیز کارشناسان این شرکت با دنبال کردن آمار ایستگاه های هیدرومتری تحت پوشش، به بررسی حساسیت دبی حوزه آبریز ایستگاه های هیدرومتری با پارامترهای اقلیمی پرداختند. تحلیل آمار به دست آمده از 9 ایستگاه هیدرومتری که در مجاورت آنها ایستگاه تبخیر سنجی جهت تحلیل وضعیت دما، بارش و جریان سطحی وجود داشتند، مبین افت میزان رواناب حاصل از بارش بود که علت آن کاهش تعداد روز های بارانی و افزایش دما است.

وی ادامه داد: همچنین در این تحلیل مشخص شد که در محدوده لادیز تنها با افزایش 5/3 درجه سانتی گراد دمای هوا، کل نزولات جوی تبخیر می شود  ولی با همین مقدار افزایش دما در حوضه آبریز ایستگاه هیدرومتری دامِن تنها 1/7 درصد میزان تبخیر و تعرق حقیقی افزایش می یابد. این حساسیت دبی به بارش نشان دهنده این واقعیت است که با افزایش و کاهش بارش، میزان دبی نیز کاهش و افزایش می یابد، درحوضه آبریز ایستگاه هیدرومتری لادیز تنها با کاهش 20 درصد نزولات جوی کل نزولات تبخیر می شود اما در حوضه آبریز ایستگاه دامن 5/26 درصد افزایش تبخیر و تعرق حقیقی خواهیم داشت.​

توهم پایان خشکسالی و آغاز ترسالی
جعفری در پاسخ به این سوال خبرنگار ما که با توجه به بارش های ابتدای سال، آیا می توان ادعا کرد دوره خشکسالی در بخش قابل توجهی از کشور به پایان رسیده و وارد ترسالی شده ایم، گفت: خیر، چنین ادعایی پذیرفته نیست؛ همانگونه که اشاره شد متوسط سالانه دما در حال افزایش است که به تبعیت از آن تبخیر نیز افزایش می یابد. از طرفی کاهش تعداد روزهای بارانی موجب شده تا میزان رطوبت موجود در خاک کاهش و درصد جذب رطوبت در خاک نیز افزایش پیدا کند.
 
وی با بیان اینکه افزایش موقتی بارش نمی تواند تاییدی بر خروج از شرایط خشکسالی باشد، تصریح کرد: تعریف علمی خشکسالی عبارت است از کمبود رطوبت مستمر و غیر طبیعی؛ واژه مستمر به استمرار حالت کمبود و واژه غیر طبیعی به انحراف شاخص مورد نظر از شرایط طبیعی یا میانگین اطلاق می شود. از جمله ویژگی های خشکسالی می توان به زمان آغاز و خاتمه، شدت، بزرگی، فراوانی یا دوره بازگشت، وسعت منطقه ای، تداوم و مدت آن اشاره کرد. با این حال، اگر در فصلی از سال یا حتی یک سال کامل، میزان بارش تغییرات محسوسی داشته باشد نمی توان ادعا کرد که از دوره خشکسالی عبور کرده ایم.

 اثرات برداشت های بیش از حد سفره های زیرزمینی
وی از جمله پیامدهای و اثرات برداشت های بیش از حد سفره ها توسط چاه های غیر مجاز و اضافه برداشت را مرگ آبخوان ها، ایجاد فروچاله ها، شوری آب و بی کیفیت شدن آب جهت مصارف کشاورزی و شرب، ایجاد بیابان، مهاجرت، حاشینه نشینی شهرها، خشک شدن باغات دیم و بلااستفاده شدن خاک زراعی در اثر افزایش شوری آب عنوان و بیان کرد: این شرایط وقتی پدید می آید که حجم برداشت یا حجم تخلیه آب های زیرزمینی بیشتر از منابع تجدیدشونده باشد و زمانی حالت بحرانی به خود می گیرد که این روند به طور پیوسته و برای چند سال متمادی تکرار شود.
 
فروچاله 60 متری در کبوترآهنگ- همدان

جعفری ادامه داد: به عنوان مثال منابع آب‌های زیرزمینی تجدیدشونده سیستان و بلوچستان حدود یک میلیارد و 400 میلیون مترمکعب است؛ این شرایط در حالی است که 15 هزار و 973 حلقه چاه، 831 چشمه و هزار و 281 قنات در سطح این استان وجود دارد که به واسطه آن ها سالانه یک میلیارد و 918 میلیون متر مکعب آب از سفره های زیرزمینی استحصال می شود؛ تفاضل این دو عدد بیانگر این حقیقت است که میزان برداشت از چاه های غیر مجاز و اضافه برداشت چاه های مجاز و چاه های تعیین تکلیف در این منطقه از کشور، قریب به 518 میلیون مترمکعب بیش از توان بازسازی منابع آب زیرزمینی است.

عوامل تاثیرگذار در افت سطح منابع آب زیرزمینی
این کارشناس و مسئول حوزه آب، تغییرات اقلیمی، کاهش میزان نزولات آسمانی، پایین بودن راندمان انتقال آب به مزرعه و نداشتن الگوی کشت مناسب با توجه به شرایط اقلیمی را از جمله عوامل تشدیدکننده بحران افت منابع آب زیرزمینی در کشور دانست، و گفت: برنامه توسعه کشاورزی بدون توجه به پتانسیل آبی دشت ها، استفاده بیش از ظرفیت آب های زیرزمینی، حفر چاه‌های غیرمجاز و اضافه‌برداشت از چاه های مجاز از عوامل بعدی تشدیدکننده بحران منابع آب های زیرزمینی است. علاوه بر این؛ استفاده بیش از اندازه ظرفیت های آبی حوضه های آبریز، مشکلات اجرایی و محدودیت های قانونی از طرفی، و عدم آگاهی عمومی از تأثیرات منفی برداشت های غیرمجاز، ناکافی بودن تخصیص اعتبارات مورد نیاز برای حفاظت از منابع آب از سوی دیگر در تشدید بحران منابع آب زیرزمینی تاثیرگذار بوده.

تغذیه و تقویت سفره های زیرزمینی 
اتابک جعفری در ادامه این گفت وگو در خصوص راه های تغذیه و تقویت سفره های زیرزمینی نیز به خبرنگار ما اظهار کرد: اصل موضوع و  مهمترین هدفی که در تغذیه مصنوعی دنبال می شود، افزایش آب موجود در این سفره ها است اما بد نیست بدانید که در سایه این نیت آشکار، اهداف دیگری از جمله کنترل و مهار روان آب ها و سیلاب ها، کاهش و کنترل و جلوگیری از پیشروی آب های شور، ذخیره سازی جهت کاهش هزینه پمپاژ و خطوط انتقال آب نیز مد نظر است.
 
وی ادامه داد: علاوه بر این، انجام این کار باعث حفظ انرژی های زمین گرمایی (ژئوترمال)، بهبود کیفیت آب با کمک فیلتراسیون مواد جامد محلول در آب تغذیه مصنوعی، کنترل و بهبود پساب های فاضلاب ها، بازیافت منابع فسیلی، پیشگیری از نشست های زمین، ذخیره آب شیرین در آبخوان های شور می شود، ذخیره سازی اب در فصول غیر زراعی و استفاده از آن در فصول رشد محصولات زراعی و توسعه کشت و افزایش دبی قنوات و انهار را نیز به دنبال دارد.
 
متدهای مختلف موجود برای تغذیه مصنوعی
این کارشناس همچنین در خصوص متدهای مختلفی که برای تغذیه مصنوعی  بسته به شرایط زمین شناسی و جغرافیایی ارائه شده به تزریق مستقیم به صورت سطحی شامل غرقابی، جوی پشته، حوضچه، تغییر جریان انهار، آبیاری اضافی، و آبیاری شریانی اشاره و تصریح کرد: روش تزریق مستقیم به صورت عمقی روزنه های طبیعی، گودالها و چاله ها، زهکش معکوس و چاه ها را شامل می شود. تزریق با متد تلفیقی سطحی و عمقی نیز شامل سیستم های زهکش زیرسطحی (جمع کننده ها و چاه ها)، سیستم حوضچه ها با گودال ها و چاه ها است و تزریق غیر مستقیم  سیستم تزریق منابع آبهای سطحی و بهبود اصلاح و ضعیت آبخوان را در بر می گیرد.
 
محدودیت ها و موانع تغذیه مصنوعی آبخوان ها
وی افزود: البته در تغذیه مصنوعی آبخوان ها محدودیت ها و موانعی هم وجود دارد که از جمله آن ها می توان به عدم قابلیت استحصال کل آب جدید و تامین شده، وسیع تر بودن اراضی مورد نیاز برای بهره برداری و نگهداری سیستم های تامین آب از منابع زیرزمینی (تغذیه مصنوعی مستقیم) از اراضی مورد نیاز در سیستم های تامین آب از منابع سطحی، عدم سهولت در جابجایی املاح کلسیم، منیزیم، آهن، منگنز و دیگر عناصر موجود در آب مورد استفاده برای تغذیه، دشواری در رفع مشکل گرفتگی خلل و فرج آبخوان، غیر ممکن بودن تامین آب در مدت کوتاه و فوری از منابع آب زیرزمینی و امکان بالا بودن هزینه تامین آب از منابع زیرزمینی اشاره کرد.
 
ایجاد حوضچه های مصنوعی
(با هدف تغذیه و تقویت سفره های زیرزمینی)
 
اهمیت جمع آوری آب باران
جعفری در خصوص اهمیت جمع آوری آب باران گفت: علیرغم اینکه درمناطق کم باران، بارندگی های کمتری اتفاق می افتد اما آب باران هایی که از آبخیز های طبیعی و یا مصنوعی و دامنه تپه ها وکوه ها جمع آوری می شود می تواند منبعی جدید با هزینه کم وکیفیت خوب برای این مناطق باشد. دلیل این ادعا هم این است که یک بارش 10میلی متری دریک حوضه آبگیر ممکن است سیلابی را ظرف 4 تا 5 ساعت به وجود بیاورد که مقدارآن تا 30 هزارمترمکعب باشد؛ ازطرف دیگر 10میلی متر بارش برابر 100 هزار لیتر آب در هکتاراست؛ درمناطقی که بارندگی سالانه از 100میلی متر کمتر است ،رطوبت خاک به طورمعمول برای ایجاد پوشش گیاهی پراکنده هم کافی نیست. درچنین مناطقی فقط گیاهانی که درگودی ها رشد کرده اند شانس بیشتری برای سبز شدن و رشد کردن دارند، زیرا چنانچه در نظر بگیریم که آب حاصل از 50میلی متر بارندگی سالانه ،در یک سطح محدود جمع آوری شود مثل این است که درآن محل 500میلی متر ویا حتی بیشتر باران باریده است.
 
وی ادامه داد: به عنوان مثال درقسمتی ازصحرای نقب واقع درفلسطین اشغالی که بارندگی آن فقط 100میلی متردرسال است ،توانسته اند با احیا یک مزرعه قدیمی، به روش ساده ای برای سطوح کشت شده با روان آب، برابر 300 تا 500 میلی متر آب حاصل از بارندگی تأمین کنند . در این منطقه که هر هکتار زمین شیب دارآبخیز، برای یک هکتار زمین زیر کشت آب تأمین می کند، نسبت سطح آبخیز به سطح کشت برابر 20 به 1 است. بنابراین، گاهی نتیجه جمع آوری آب باران می تواند خیلی تعجب آور باشد.

ملزومات جمع آوری حداکثری رواناب آب های ناشی از بارندگی
وی اظهار کرد: به طور کلی جمع آوری آب باران برای مناطقی وشرایطی مناسب است که به دلایل نبودن دیگر منابع آبی، کافی نبودن آب درآن محل، دوربودن یا گران بودن دیگر منابع آبی امکان پذیر و اقتصادی نباشد و یا شور بودن منابع آبی به حدی باشد که قابل مصرف برای احشام وانسان نباشد وآبیاری با آن حتی بااستفاده از فنون مخصوص، موجب شورتر شدن خاک شود.
 
وی افزود: درشرایط خشک که از طرفی میزان بارندگی کم است و هیچگونه نظمی برای بارندگی وجود ندارد  و از طرف دیگر دسترسی به آب شیرین چندان مقدور نیست، باید از استفاده مستقیم از باران به عنوان منبع آب زراعت های دیمی ویا تقویت پوشش گیاهی صرف نظر کرد. همچنین در این شرایط نباید به فکر افزایش سرعت نفوذ آب در زمین به منظور افزایش رطوبت خاک و کاهش روان آب هم باشیم، زیرا این اقدام ها در جهت بهبود وضع آب منطقه چندان مؤثر نیست. برعکس، باید اقداماتی برای کم کردن قابلیت نفوذ پذیری آب درزمین به منظور افزایش روان آب یا آب حاصل ازبارندگی انجام داد و سپس از این آب ها ، درجای دیگر استفاده کرد .
 
شرایط جمع آوری آب باران
مدیرعامل شرکت آب منطقه ای سیستان و بلوچستان در ادامه اذعان داشت: قبل از این که اقدامی درجهت جمع آوری آب باران دریک منطقه صورت بگیرد باید ویژگی های منطقه مورد نظر، از جهت اولا مشخصات اقلیمی منطقه شامل باد ،نور خورشید ،درجه حرارت هوا،مقدار بارندگی سالانه ،ضریب اطمینان باران وغیره ...، ثانیا نوع خاک به ویژه ازلحاظ قابلیت نفوذ پذیری آب درآن (جاری شدن آب در سطح آن و قابلیت فرسایش خاک)، ثالثا وضعیت توپوگرافی منطقه (در این مورد به خصوص شیب وجهت طبیعی جریان های آب درسطح ارتفاعات مورد نظر است) و رابعا پوشش گیاهی منطقه درسطح زمین های لخت (آب باران خیلی سریع جریان می یابد و یا با سرعت فوق العاده زیادی از روی زمین های خشک جاری می شود؛ چذا که حتی یک بارندگی 10میلیمتری روی حوضه ای به مساحت 50 کلیومترمربع نیز ممکن است، سیلاب به وجود آورد) به خوبی شناخته شوند.

مهمترین روش های جمع آوری آب باران
این کارشناس در خصوص مهم ترین روش های جمع آوری آب باران نیز گفت: روش های زیادی برای جمع آوری آب باران به کار می رود، و مهارت زیادی جهت طراحی روش ها ،لازم نیست. استفاده از یک روش بستگی به شرایط آب وهوایی منطقه و مسائل مربوط به خاک دارد، از این رو قبل از هر اقدامی باید شرایط طبیعی و امکانات اجرای طرح را سنجید تا بهترین ومناسب ترین روش که کمتر خسارت جانبی داشته باشد، اعمال شود.
 
اصلاح سطح اراضی کشاورزی
(با هدف جمع آوری آب باران)

وی افزود: از جمله مهم ترین روش های جمع آوری آب باران می توان به تغییر دادن یا اصلاح کردن سطح زمین، روش پوشاندن سطح خاک اشاره کرد. در روش اول،مواد، املاح و یا دیگر مواد شیمیایی، مصنوعی و ... به کار برده نمی شود بلکه فقط با عملیات صاف و پاک کردن سطح زمین، ایجاد جوی ها، متراکم کردن سطح خاک و ایجاد ناهمواری، شرایط خاک را تا حدودی در جهت نفوذ کمتر آب در آن و جاری شدن بیشتر آب باران اصلاح می کنیم. این روش معمولا ساده تر از روش های دیگر است و مهمترین مسأله در این روش های ساده جمع آوری آب باران، فرسایش خاک است. چنانچه شرایط به گونه ای باشد که خاک فرسایش پیدا نکند و عملیات از روی حساب و دقیق انجام بگیرد، این سیستم ها می توانند با صرفه ترین روش جهت جمع آوری آب باران درمناطق خشک باشند.

وی در ادامه به روش دوم جمع آوری آب باران اشاره کرد و گفت: پوشاندن سطح خاک نیز روشی دیگر برای تحقق این هدف است. دربعضی موارد که خاک منطقه ی مورد نظر متخلخل می شود و در مقابل اثر فرسایشی آب ناپایدار است، بهتراست با پوشاندن سطح آن، از نفوذ و تأثیر آب در زمین جلوگیری کرد تا به این وسیله، آب باران بیشتری جاری و جمع آوری شود . مواد پوششی مورد کاربرد در این شیوه نیز به 2 دسته پوشش خاکی و مواد مصنوعی تقسیم می شوند. 

جعفری در توضیح نحوه استفاده هر کدام از این مواد پوششی اذعان داشت: از خاک زمانی که مواد مصنوعی برای پوشاندن در دسترس نباشد و یا گران تمام شود استفاده می شود. خاک رسی که در محل وجود دارد در واقع ارزان ترین ماده ای است که می توان از آن برای پوشاندن سطح خاک آبخیز استفاده کرد. این روش برای آبخیز های خیلی کوچک به (عنوان مثال جمع آوری آب باران برای یک حوض یا یک آب انبارصحرایی) بسیار مناسب است، ولی برای آبخیز های بزرگ تر نیاز به ماشین آلات دارد. اما روش دوم یعنی استفاده از مواد مصنوعی جهت پوشاندن سطح خاک؛ در این روش سطح خاک را با لایه ی نازک از مواد فلزی، پلاستیکی، پلی اتیلن، قیر و ... می پوشانند. 

وی تصریح کرد: هرچند شاید به نظر برسد که تحت شرایط مساعد، روش اصلاح زمین ازتمام روش ها ارزان تر است و با این روش می توان با هزینه کم، آب برای اکثر فعالیت های کشاورزی به دست آورد، ولی هیچ کدام از این روش ها در دراز مدت به لحاظ مقرون به صرفه بودن آن، مورد بررسی قرار نگرفته است. روش های پوشاندن سطح زمین وافزودن مواد شیمیایی بیشتر در مقیاس کوچک درسطح جهانی مورد استفاده قرار می گیرد و علیرغم اینکه اجرای این روش ها از نظر فنی امکان پذیر است، اما ازلحاظ اقتصادی به اندازه ای متناسب نیست که بتوان از آن در سطوح وسیع، با آبخیزهای گسترده استفاده کرد.

وی تاکید کرد: در بکارگیری روش های جدید جمع آوری آب باران که اغلب اختراع کشورهای غربی است، باید دقت داشت تا با تعدیل و تطبیق دادن آن ها با شرایط، امکانات و نیاز کشور و منطقه، بهترین روش اقتصادی را برای شرایط مناسب در هر جغرافیا را انتخاب کرد. البته با توجه به پیشرفت روزافزون علم و تحقیقات محققان، همواره روش های جدیدی برای جمع آوری آب باران پیدا می شود که اطلاع از این روش ها و پی گیری نتایج کار و همچنین آزمایش هر یک از مواد ارائه شده به بازار می تواند نقش مهمی در موفقیت بیشتر این روش ها، هم در سطح منطقه و حتی جهان داشته باشد. مطمئنا آگاهی از کار و آزمایش های دیگران و مقایسه آن ها با نتایج حاصله از تحقیقات و تجربیات خود، نیز موجب توسعه و به کاربردن بهترین و اقتصادی ترین روش خواهد شد.
 
پوشاندن سطح آب به وسیله گوی های پلاستیکی
(با هدف ممانعت حداکثری از تبخیر)

راه های کاهش میزان تبخیر آب های سطحی
این مقام مسئول همچنین در خصوص مهم ترین راه های جلوگیری یا کاهش سطح تبخیر آب های سطحی و انباشت سدها در کشور نیز گفت: برای نیل به این هدف، بسته به موقعیت جغرافیایی، توپوگرافی، شرایط آب و هوایی و حتی ابعاد فرهنگی و اجتماعی محل مخزن آب های سطحی، روش های مختلفی برای کاهش تبخیر وجود دارد.

تقسیم و جابجایی آب یا کاهش سطح
مدیرعامل شرکت آب منطقه ای استان خاطرنشان کرد: یکی از مهم ترین و کارآمد ترین شکل ممانعت از تبخیر، روش تقسیم و جابجایی آب یا کاهش سطح آب از طریق تقسیم منبع آب است؛ در این روش آب در چند مخزن ذخیره می شود و سپس با مصرف و کاهش ارتفاع آب، مقادیر باقیمانده در دیگر مخازن ذخیره شده و بدین وسیله سطحتبخیر کاهش می یابد.

وی اظهار کرد: به عنوان مثال، فرض کنید مخازن 1 و2 و 3 چاه نیمه ها (ذخیره گاه آب حاصل از آورد رود هیرمند در شمال سیستان و بلوچستان) در پایان فصل آبگیری پر از آب باشند. جهت مصارف مختلف، آب از مخزن 1 تا زمانی که میزان آب باقیمانده در آن معادل تلفات تبخیر و نفوذ عمقی در مخازن 2 و3  شود، پمپاژ می شود. باقیمانده آب این مخزن سپس به مخازن 2و 3 پمپاژ شده و این دو را پر میکند و بدین ترتیب از تلفات تبخیر و نفوذ عمقی در مخزن 1 جلوگیری می شود، سپس مخزن 2 و این روند برای سایر مخازن ادامه پیدا می کند.
 
پوشش با مواد شیمیایی
جعفری بیان کرد: پوشش با مواد شیمیایی نیز یکی دیگر از قدیمی ترین روش هایی است که تاکنون مورد استفاده قرار گرفته است، به این ترتیب که مناسب ترین مواد شیمیائی موثر در کاهش تبخیر به صورت قشری نازک روی سطح آب گسترانیده می شود با این حال بهره گیری از این روش مشکلات متعددی هم دارد که از جمله آن تاثیر مواد شیمیایی برمحیط زیست و تحت تاثیر قرار گرفتن کیفیت آب مخزن، از بین رفتن و شکست این لایه در اثر عمل باد و موج است.
 
وی افزود: اگر چه این مواد به صورت یک مانع روی آب، تبخیر را کاهش می دهند ، اما این امر به دلیل عبور تشعشع از این لایه و نگهداری بخشی از این انرژی توسط لایه شیمیایی، باعث گرم شدن مخزن تا حدود 4 درجه سانتیگراد می شود. همین مساله باعث می شود تا با افزایش دما و کاهش این مواد در طول زمان و تاثیر باد ، تبخیر نیز افزایش پیدا کند؛ لذا این روش در مناطق تحت پوشش استانی مثل سیستان و بلوچستان پاسخگو نخواهد بود.

این کارشناس در ادامه از پوشش با لایه معلق از طریق قرار دادن هرگونه مانعی بر روی سطح آب به عنوان راهکاری رایج جهت کاهش و یا توقف تبخیر یاد کرد و اذعان داشت: یکی دیگر از راه های کاهش تبخیر، استفاده از لایه های پلی استارین و بطری های خالی نوشابه و توپی های کروی و... است. این روش در مخازن و سطوح کوچک آبگیر توصیه شده و از جمله مشکلات آن تاثیر باد در از بین بردن و یا کاهش سطح این پوشش ها است. استفاده از این مواد در سطوح وسیع به دلیل مشکلات اجرایی آن کار برد ندارد. پوشش گیاهی سطح آب با استفاده از گیاهان برگ پهن نیز یکی دیگر از راه های جالب توجهی است که به واسطه آن می توان میزان تبخیر را کاهش داد.
 
 سایه اندازی روی سطح آب
جعفری از روش سایه اندازی روی سطح آب به عنوان یکی دیگر از راه های کاهش میزان تبخیر یاد کرد و گفت: استفاده از سلول های خورشیدی و یا تور های پلاستیکی با درصد سایه اندازی بالا می تواند راهکار بسیار مناسبی در حفظ حداکثر آب در مخازن و ممانعت از به وجود آمدن شرایط برای تبخیر باشد اما با توجه به مشکلات نصب سایه انداز در سطوح بزرگ، این روش تنها در آبگیر های کوچک کار برد دارد.
 
پوشاندن سطح آب به وسیله صفحات خورشیدی
( با هدف ممانعت حداکثری از تبخیر)

ایجاد بادشکن و کمربند سبز 
وی با اشاره به تاثیر شیب و شکل هندسی مخزن، کاهش میزان باد از طریق بادشکن و کمربند سبز در میزان تبخیر سطحی آب اظهار کرد: با افزایش شیب، نسبت سطح به حجم مخزن کاهش یافته و به ازای یک حجم مشخص عمق آب افزایش می یابد. همچنین علاوه بر گرما، شدت تبخیر به میزان سرعت باد نیز بستگی دارد؛ احداث بادشکن و کمربند سبز باعث می شود تا سرعت باد کمتر شود و به تبع آن میزان تبخیر نیز کاهش پیدا کند.
 
وی ادامه داد: باد شکن یک مانع طبیعی است که با افزایش زبری سطح، سرعت باد را کاهش داده و یا آن را منحرف می سازد. تاثیر پوشش گیاهی و جنگل بر کاهش تبخیر به دلیل تاثیر بر میکرو کلیما، تلطیف هوا از طریق افزایش رطوبت به دلیل تعرق، کاهش دما به سبب پوشش سطح خاک و کاهش سرعت باد به واسطه ضریب زبری بیشتر است و باعث می شود تا تغییرات سرعت باد در اطراف بادشکن به فاصله ای حدود 30 برابر ارتفاع بادشکن در پشت و 10 برابر ارتفاع آن در جلو محدود شود.
 
مدیرعامل شرکت آب منطقه ای سیستان و بلوچستان تصریح کرد: همانگونه که ملاحظه کردید کلیه روش های کاهش تبخیر از سطوح مخازن آب سطحی در ایران و حتی استان وجود دارد، اما باید انتظاری معقول از این روش ها داشت؛ چرا که هیچ کدام از این روش ها نمی تواند بیش از پنجاه درصد تلفات ناشی از تبخیر را در بهترین شرایط فراهم کند.

 لزوم گسترش فرهنگ استفاده بهینه از آب
مدیرعامل شرکت آب منطقه ای سیستان و بلوچستان با تاکید بر لزوم گسترش فرهنگ استفاده بهینه از آب و ضرورت توسعه اقدامات کارشناسانه در این حوزه گفت: امروزه منابع آب در ایران محدود و میزان مصرف به شکل فزاینده ای زیاد است؛ تردیدی نیست که تداوم این روند با توجه به تاثیر به سزایی که مبحث آب در آینده اقتصادی، اجتماعی و... هر کشور دارد می تواند در آینده ای بسیار نزدیک سبب بروز و تشدید مشکلات عدیده ای شود که جبران لطمات آن گاه غیرممکن و گاه بسیار زمان بر است. علی ایحال می طلبد تا فرصت را غنیمت شمرده و با نهادینه سازی فرهنگ استفاده حداقلی، توسعه فعالیت های تحقیقاتی و بازیافت و استفاده حداکثری این مایع حیاتی، به حراست از منابع موجود و کمک به فزون بخشی ذخایر آب کشور کمک کنیم. در این میان سیاست گذاری، انسجام بخشی و سازماندهی اقدامات و برنامه ریزی و مدیریت فعالیت های تحقیقاتی می تواند زمینه ممانعت از هر رفت نیروی انسانی و مالی، و تحقق اهداف مورد نظر را بیش از پیش فراهم کند.

وی با اشاره به وجود 43 محدوده مطالعاتی، 10 محدوده های آزاد، 9 محدوده ممنوعه، 11 محدوده پیشنهاد ممنوعه و 13 محدوده فاقد آبخوان در سطح استان اذعان داشت: از جمله اقدامات مدنظر در حوزه آب استان برنامه ریزی در مورد احداث و توسعه شبکه های هیدرومتری، کلیماتولوژی و پیزومتری دشت ها، توسعه برنامه های اکتشافی آب های زیرزمینی و نظارت بر اجرای آن در استان است؛ نیاز آبی تأمین آب شرب شهری، روستایی و صنعت سیستان و بلوچستان در افق 1420، حدود 404 میلیون متر مکعب است و کمبود آن نسبت به وضع موجود 239 میلیون مترمکعب است؛ فوریتی ترین اقدام لازم در حوزه مدیریت منابع آب زیرزمینی استان پُر کردن چاه های غیر مجاز و تعیین تکلیف چاه های فرم 1 است که می بایست هر چه سریع تر نسبت به آن عمل کرد. در سال های اخیر تلاش تا با نصب کنتور بر روی چاه های مجاز، پر کردن چاه های غیرمجاز  و افزایش اقدامات کنترلی و نظارتی تا حداکثر ممکن از اضافه برداشت های صورت گرفته ممانعت صورت گرفته است. با اجرا و تداوم این قیبل اقدامات تا سال 1400، حجم 446 میلیون مترمکعب در سال به سفره های آب زیرزمینی برگشت و علاوه بر تامین آب شرب شهری- روستایی و صنعت، باعث احیا و افزایش سطح آب زیرزمینی خواهد شد.
 
پُر کردن چاه های غیر مجاز- ایران
(با هدف ممانعت از افت سطح آبهای زیرزمینی)
 

بهترین راه برای سازگاری با شرایط کم آبی در کشور
اتابک جعفری با بیان اینکه اطلاع‌رسانی گسترده به مردم و همراه کردن آنها، سازماندهی تشکیلات و تغییر ساختار مدیریت منابع و استفاده از ابزارهای به روز دنیا مهم‌ترین نیازهای امروز بخش آب کشور است، تاکید کرد: سازگاری یک اصل مهم است و باید در کنار طرح های عمرانی به آن توجه ویژه ای شود. برای سازگاری با بحران آب باید بیشترین توجه را متوجه بخش کشاورزی کرد. چراکه سهم این بخش از مصارف آب کشور بیش از 90 درصد است. برای مصرف آب باید برنامه ریزی و مدیریتی خاص متناسب با مقدار آب موجود در سدها یا مقدار آبی که امکان استفاده آن از چاه ها وجود دارد، تدوین شود؛ به این ترتیب با توجه به مقدار آب در دسترس، لازم است تخصیص های قبلی تغییر پیدا کند و تعدیل شود. به عبارت دیگر متناسب با میزان آب قابل استفاده مصرف تعریف شود، نه بیشتر از آن.

این مقام مسئول خاطرنشان کرد: از جمله راهکارها، راهبردها و سیاست هایی که باید مورد توجه بیشتر قرار بگیرد، اجماع متولیان برنامه ریزی توسعه اقتصادی_ اجتماعی، بخشی و کالبدی به نظام یکپارچه مدیریت سرزمین مبتنی بر آمایش سرزمین، فراهم کردن زمینه اجرایی شدن راهبردهای بلندمدت بخش آب از منظر آمایش سرزمین، طراحی و اعمال سازوکار قیمتی تبعیضی برای مناطق کشور با توجه به نوع محصول اعم از صنعتی و کشاورزی و نوع فناوری تولید، برقراری تعرفه یا جریمه های بازدارنده مصرف پیش از حد  استاندارد، ایجاد و توسعه بازارهای محلی آب، الزام فعالیت های صنعتی جهت بروزرسانی فناوری، تدوین الگوی کشت متناسب با اقلیم مناطق مختلف کشور، تمرکز استقرار صنایع با مصرف بالای آب در سواحل جنوبی کشور، بازسازی شبکه آب و فاضلاب، رعایت کلیه ملاحظات زیست محیطی و عدم انتقال بیشتر آب بین حوضه ای برای مصارف کشاورزی و صنعت است.

وی افزود: علاوه بر این، مواردی از قبیل ارتقای بهره وری و صرفه جویی، ساماندهی کمی و کیفی زهاب های کشاورزی، فرهنگ سازی عمومی و ایجاد انگیزه در خصوص مدیریت مصرف آب شرب، الزام فعالیت های صنعتی و ساختمان های طبقاتی به اجرای سیستم های تصفیه فاضلاب و بازچرخانی آب، نصب کنتورهای هوشمند، بهره برداری از ظرفیت کشاورزی فراسرزمینی، ایجاد هماهنگی لازم بین قوای سه گانه برای انسداد چاه های غیرمجاز، الزام به ممنوعیت کاشت محصولات تولیدی در فضای باز، خرید چاه های کم بازده کشاورزی برای تعادل بخشی منابع آب زیرزمینی، توجه ویژه به افزایش تراز مثبت تجارت آب مجازی، تعیین استاندارد وسعت فضای سبز و نوع گیاهان مورد استفاده و میزان آب قابل مصرف با توجه به اقلیم مناطق مختلف کشور نیز از دیگر الزاماتی است که در شرایط و وضعیت فعلی آب باید مورد توجه قرار بگیرد.

مفهوم خشکسالی در کشاورزی
در ادامه با زورقی، رئیس سازمان جهاد کشاورزی سیستان و بلوچستان برای کسب اطلاعاتی بیشتر از خشکسالی و تاثیر آن بر کشاورزی ایران همراه شدیم؛ وی در پاسخ به این سوال که اساسا خشکسالی از منظر کارشناسان بخش کشاورزی چیست و چگونه معنا می شود، گفت: در علم کشاورزی، خشکسالی حالتی نرمال و مستمر از اقلیم و عبارت است از یک دوره ممتد کمبود بارش که منجر به صدمه زدن محصولات زراعی و کاهش عملکرد می شود. به بیان تخصصی تر خشکسالی شرایطی است که در پی آن رطوبت در لایه های فوقانی خاک تا حد زیادی کاسته شده و باعث می شود تا جوانه زنی یک گیاه پس از کاشت آن با تاخیر همراه باشد؛ کاهش رطوبت زمانی حادث می شود که مقدار بارندگی روزانه بیش از مقادیر تبخیر و تعرق باشد. این مساله در نهایت منجر به کاهش تراکم بوته در هکتار و نقصان در عملکرد مورد انتظار می شود و در دراز مدت نابودی کامل پوشش گیاهی در یک منطقه را به همراه دارد.

تفاوت مفهوم خشکی و خشکسالی
وی با بیان اینکه خشکی و خشکسالی دو مبحث و مقوله کاملا متفاوت و مجزا از یکدیگرند، افزود: خشکی ریشه در ذات یک اقلیم دارد و شرایطی پایدار برای آن محدوده جغرافیایی تلقی می شود، اما خشکسالی یک اختلال موقتی است و بر خلاف تصور عامه ی مردم که آن را پدیده ای نادر و اتفاقی می پندارند، تقریباً در تمامی مناطق اقلیمی رخ می دهد. در حالت طبیعی، بخش عمده از ناحیه مرکزی و جنوبی کشور ما تحت پوشش کویر و بیابان است که کویرهای لوت و نمک از آن جمله اند.
 
بروز علایم خشکسالی در باغات کشاورزی- یزد

وی ادامه داد: دوره بروز این پدیده متفاوت است، به عنوان مثال یک خشکسالی کوتاه مدت 3 تا 6 ماه به طول می انجامد و شکل طولانی مدت تر آن تا چندین سال تداوم دارد و هر کدام بسته به خصوصیات هیدرولوژیکی سیستم و نیازهای مصرف آب، تأثیرات خاص خود را به همراه دارد.طبیعتا زمانی که خشکسالی آغاز می شود، بخش کشاورزی کشورها به دلیل وابستگی بیش از حد به ذخیره رطوبتی خاک نخستین بخشی است که تحت تأثیر قرار می گیرد. ایران نیز از این قاعده مستثنا نیست. تغییرات به وجود آمده در شرایط آب و هوا و استفاده غیر اصولی و افسار گسیخته از منابع آبی در کشورمان باعث شده تا سطح این منابع تا حد قابل توجهی افت کند و زنگ خطر بحران آب در وقت است که به صدا در آمده است.

خشکسالی و تاثیر آن بر کشاورزی ایران
وی با اشاره به مطالعاتی که نشان می دهند که در گذشته برخی خشکسالی ها به طور محدود و بعضا گسترده، کشور را با شدت‌ های متفاوت در بر گرفته و باعث بروز خسارت‌های فراوان به محصولات کشاورزی و دامی مناطق روستایی شده و مهاجرت دسته جمعی روستائیان به شهرها را به دنبال داشته تصریح کرد: ابعاد و زمینه های آسیب و خسارت ناشی از بروز این پدیده بسته به شدت آن در هر کشور متفاوت است. سازمان ملل در سال 1380 مطالعاتی را در ایران انجام داد که در آن خسارات و آسیب های ناشی از بروز خشکی در بازه زمانی سال 78 تا 80 مورد بررسی قرار گرفت. نتایج این تحقیقات گویای این حقیقت بود که در همین مدت زمان، خشکسالی بیش از 2/6 میلیارد دلار خسارت به بخش های مختلف وارد کرده. متاسفانه گزند این پدیده در ایران دامن گیر بیش از 5/2 میلیون هکتار از اراضی آبی، 4 میلیون هکتار از اراضی دیم و 1/1 میلیون هکتار از باغات شده بود؛ تولید محصولات به ویژه گندم و جو از 35 تا 75 درصد کاهش پیدا کرده بود و قریب به 75 میلیون رأس دام تحت تاثیر اثرات ناشی از این پدیده قرار گرفته بودند.

وی با تاکید بر اینکه مطمئنا تداوم روند خشکسالی در سال های بعد از آن، تبعات و آسیب های بیشتری را برای کشور به همراه داشته، اذعان داشت: اگرچه خشکسالی یک بلای طبیعی است و امکان به صفر رساندن خسارات ناشی از آن تقریبا غیرممکن است اما بی تفاوت بودن نسبت به آن می تواند منجر به تشدید بحران و بدتر شدن شرایط شود. مطمئنا بشر قادر است با اتخاذ سیاستها و راهکارهایی میزان آسیب پذیری خود را همانند سایر بلایای طبیعی کاهش دهد. امروزه تغییر در الگوی کشت محصولات کشاورزی که ارزش افزوده بیشتری دارند و آب کمتری مصرف می کنند به عنوان یک اصل و سیاست کلان در کشورهای مختلف دنیا دنبال می شود. در این میان اما شرایط در کشوری مثل ایران که در سال های اخیر کاهش نزولات آسمانی، افزایش دمای هوا، رشد روز افزون جمعیت، توسعه خدمات و ... در آن منجر به افت محسوس منابع آبی شده، یک نیاز اساسی و اولویتی به مراتب مهم تر به حساب می آید. در شرایط فعلی، افزایش بهره وری و استفاده حداکثری از منابع آب می تواند تا حد زیادی، در مدیریت و کاهش خسارات احتمالی ناشی از این پدیده در کشور موثر باشد و یکی از عرصه های تاثیرگذار در این خصوص، بخش کشاورزیست که اتفاقا بیشترین سهم از مصارف آب را نیز به خود اختصاص داده است.

نگاه یکجانبه به کشاورزی قابل قبول نیست
زورقی اذعان داشت: نگاه یکجانبه به کشاورزی به عنوان پرمصرف ترین بخش قابل قبول نیست. ذات و اساس بخش کشاورزی به عنوان مهم ترین بخش تولید کننده مواد غذایی بر مبنای آب و وجود منابع آبی است و بشر برای تامین معاش خود تا حد زیادی به این بخش وابسته است و مطمئنا نمی توان از آن انتظار مصرف برابر با سایر مصرف کنندگان آب را داشت اما رشد علم و فناوری های نوین در دهه های اخیر، باعث شده تا انسان با تغییر تکنولوژی و بکارگیری ماشین آلات و تجهیزات و روش های جدید، گام های بسیار مناسبی را در جهت کاهش حداکثری آب در کشاورزی بردارد. روش هایی که علاوه بر تضمین کیفیت محصول و پایین آوردن نیاز آبی، صرفه اقتصادی زیادی برای کشاورز دارد و راندمان تولید را در واحد سطح تا حد زیادی بالا می برد.

توسعه کشت گلخانه ای و متراکم سازی
این کارشناس در ادامه با بیان اینکه، اولویت امروز بخش کشاورزی باید متراکم کردن سطح زیر کشت و توسعه عمودی پرورش محصولات باشد، تصریح کرد: بهینه سازی حداکثری تولید، به نوعی افزایش عملکرد در واحد است. مقدار تولید ماده خشک نسبت به مترمکعب آب مصرفی ایران با میانگین های جهانی فاصله بسیار زیادی دارد که باید کم شود. کشت گلخانه ای، یکی از بهترین روش های بهینه سازی مصرف آب، بدون بالا بردن سطح کشت است. به بیانی جامع تر کشت های گلخانه ای به دلیل افزایش تولید، کاهش چشم گیر مصرف آب، امکان مقابله بهتر و بیشتر با شیوع آفات و کنترل بیماری ها یکی از مهم ترین راهکارهای مدیریت منابع آب در کشور است.
 
 
وی افزود: در این شیوه، با افزایش راندمان آبیاری، کاهش میزان هدررفت آب و بهبود عملکرد زراعی و باغی، مدیریت مصرف آب و تولید مناسب محصول را تا حد قابل توجهی امکان پذیر می کند. مهم ترین مزیت گسترش کشاورزی در محیط های گلخانه ای، افزایش 20 برابری تولید و کاهش چشم گیر مصرف آب است. به طوری که با میزان مصرف آب یکسان، محصول برداشت شده از یک هکتار گلخانه معادل 10 تا 20 هکتار فضای باز است.

زورقی با بیان اینکه سطح گلخانه های کشور در حال حاضر  16 هزار هکتار است و نسبت به سنوات قبل، رشد 2 برابری را داشته، ادامه داد: از جمله دیگر امتیازاتی که این نوع کشت را نسبت به کشت های سنتی متمایز می کند تولید خارج از فصل است. همچنین توسعه کشت گلخانه ای گیاهان دارویی و ایجاد گلخانه های کوچک ‌مقیاس نیز علاوه بر زمینه ایجاد اشتغال را در مناطق شهری و روستایی فراهم کند، برنامه ریزی و مدیریت تولید بر اساس نیاز و شرایط را برای صادرات این قبیل محصولات را نیز امکان پذیر می کند. میزان سطح گلخانه های کشور به هیچ عنوان متناسب با نیاز کشور نبوده و ضروریست تا با تربیت کارشناسان مجرب، نسبت به گسترش فعالیت های کشاورزی مدیریت پذیر در فضای گلخانه ای اقدام شود.

اجرای سیستم های آبیاری تحت فشار
این کارشناس در خصوص نقش سیستم های تحت فشار در بهینه سازی مصرف و افزایش راندمان تولید نیز اظهار کرد: قیاس مصرف و نتیجه بخشی شیوه آبیاری سنتی و این نوع از آبیاری در اراضی  زراعی یا باغی حکایت از اختلافی فاحش و قابل توجهی دارد. با استفاده از دانش و روش سنتی آبیاری به دلیل مناسب نبودن خاک، به ازای هر لیتر بر ثانیه آب، امکان کشت 1 هکتار فراهم است؛ در حالیکه با استفاده از سیستم آبیاری نوین می توان راندمان را به بیش از 50 درصد دست یافت و با همین میزان آب، تا 1/5 هکتار را زیر کشت برد. در حقیقت، اجرای این سیستم ها، علاوه بر اینکه منجر به توزیع یکنواخت و مطلوب تر آب در زمین، کاهش هزینه های کارگری و مدیریت بهتر و آسان تر مجموعه زراعی می شود، تا حد قابل توجهی در بهینه سازی و مصرف صحیح منابع آب در دسترس کشاورز تاثیرگذار است و حتی امکان افزایش عملکرد کودآبیاری یا آبیاری و تغذیه هم زمان گیاه، را نیز به وی می دهد.

وی اظهار کرد: طبق آمار و اطلاعات موجود، در سه دهه اخیر، 1/7 میلیون هکتار از هکتار اراضی کشاورزی و باغی کشور به سامانه های آبیاری تحت فشار مجهز شده؛ همچنین بررسی های کارشناسان وزارت جهاد کشاوزری در سال گذشته نشان داد که از حدود 8/5 میلیون هکتار اراضی کشاورزی و باغی کشور، قریب به 4/5 میلیون هکتار آن مستعد برای تجهیز و پیاده سازی این شیوه آبیاری است. اما علیرغم همه مزیت های پیدا و پنهان این نوع کشت، کشاورزان به علت نیاز به سرمایه بالای راه اندازی این نوع کشت، رغبت زیادی ندارند، زیرا هر هکتار گلخانه به 1/5 میلیارد تومان سرمایه گذاری نیاز دارد که برای کشاورز رقم قابل توجهی است.

لزوم توسعه صنایع تبدیلی
رئیس سازمان جهاد کشاورزی سیستان و بلوچستان در ادامه با تاکید بر لزوم وجود صنایع تبدیلی در کنار تولید محصولات کشاورزی به ویژه کشت های گلخانه ای، اذعان داشت: بی تردید کشاورزان نیازمند باید زنجیره هایی از صنایع تبدیلی است و توسعه این صنایع امری مهم در صنعت کشاورزی کشور است که موجب افزایش ارزش افزوده، توسعه صادرات و کاهش ضایعات شده و همین طور کاهش ریسک تولید در این بخش را به همراه دارد. مساله ای که عدم توجه به آن باعث شده تا  35 درصد مواد غذایی تولیدی از بین برود و عملا غیر قابل استفاده شود.

کشاورزی در سیستان و بلوچستان
وی با بیان اینکه شرایط برای توسعه کشت گلخانه ای در این استان فراهم است، اظهار کرد: سیستان و بلوچستان جزو استان های کم بارش است و از نظر منابع آبی در محدویت قرار دارد؛ این استان سالانه 2 میلیون و 475 هزار تن محصولات زراعی و 509 هزار و 520 تن محصول باغی تولید می کند. با این شرایط، به کارگیری سیستم های نوین آبیاری ضرورت بخش کشاورزی است تا هم راندمان مدیریت مصرف آب افزایش یافته و هم موجب رونق تولید را فراهم آورد. تا کنون 34 هزار هکتار از اراضی جنوب استان به سیستم نوین آبیاری مجهز شده که 8هزار و 228 هکتار بارانی، 24هزار و 252 هکتار قطره‌ای و هزار و 520 هکتار آن کم فشار است.
 
​ استفاده از سیستم های نوین آبیاری
(با هدف بهینه سازی مصرف و افزایش راندمان تولید)

این مسئول با اشاره به اینکه کار مطالعه برای اجرای 30 هزار هکتار سیستم های نوین آبیاری نیز انجام شده، اظهار کرد: در حال حاضر 27 پیمانکار بومی و غیر بومی و 19 مشاور حقیقی و حقوقی برای اجرای این سیستم ها در استان مشغول به کار اند. دولت هم در این راستا به کمک بخش کشاورزی آمده و بخش اعظم هزینه های اجرایی سیستم های نوین آبیاری یعنی تا 85 درصد هزینه را به صورت بلاعوض پرداخت می کند. از ابتدای سال جاری تاکنون برای تجهیز 5 هزار و 400 هکتار از اراضی کشاورزی به سیستم های نوین آبیاری، 490 میلیارد ریال اعتبار تخصیص یافته و از این میزان کار اجرای 380 هکتار به اتمام رسیده است. عملیات اجرایی در سطح 46 هزار هکتار از اراضی منطقه سیستان در شمال استان شده و حداکثر تا پایان سال 99 به اتمام می رسد.

لزوم کشت گیاهان مقاوم و سازگار با اقلیم
زورقی در ادامه ضمن تاکید بر لزوم کشت گیاهان مقاوم و سازگار با شرایط اقلیمی استان، اظهار کرد: با توجه به وضعیت منابع آبی که داریم، کشت انواعی از گونه های گیاهی که به آب کمتری نیاز دارند و با شرایط آب و هوایی استان سازگار تر اند، می تواند در آینده کسب و کار کشاورزان استان تعیین کننده باشد. استعداد و توانمندی استان در تولید خرما، توسعه کشت ارقام جدید تجاری و بازار پسند نظیر خرمای پیارم و مجول بالاست. مجموع سطح زیر کشت محصولات باغی استان 92 هزار و760 هکتار است که 61 درصد آن زیر کشت خرما است؛ از 57 هزار هکتار نخلستان در سیستان وبلوچستان 45 هزار هکتار بارور بوده و سالیانه بیش از 230 هزارتن انواع خرما در آن تولید و وروانه بازار مصرف می شود. در همین راستا با توجه به این موهبت، توسعه کشت آن در دستور کار سازمان جهاد کشاورزی قرار دارد و طی سال گذشته بیش از 30 هزار اصله نهال کشت بافتی خرمای پیارم بین کشاورزان توزیع شده است.


هرم مصرف آب نیازمند اصلاح و بازطراحی است
میثم سلیمانی، مدیر دفتر روابط عمومی و آموزش همگانی شرکت آب فاضلاب سیستان و بلوچستان در گفت وگو با خبرنگار عصرهامون، اظهار کرد: مدیریت مصرف و صرفه جویی آب با توجه به اقلیم خشک کشور و روند رو به افزایش سرعت گرم شدن کره زمین یک ضرورت همیشگی و انکارناپذیر است که باید همواره به آن توجه ویژه داشت. سرانه مصرف روزانه هر ایرانی به طور متوسط 208 لیتر است که این عدد برای بسترسازی برای سازگاری هر چه بیشتر با معضل کم آبی نیازمند کاهش است. جدای از این، سرانه مصرف آب شرب در کشورهای کم درآمد جهان در بخش های صنعت، کشاورزی و مصارف خانگی به ترتیب 10، 80 و 10 درصد است و همین آمار در کشورهای پردرآمد جهان در این سه حوزه به ترتیب 60، 30 و 10 درصد تقسیم بندی شده است. در ایران اما نحوه توزیع اعداد به شکل عجیبی متفاوت است؛ طبق آمار از مجموع منابع آب شرب در دسترس کشور، 92 درصد در بخش کشاورزی، 6 درصد در بخش صنعت و تنها 2 درصد در حوزه مصارف خانگی استفاده می شود که این هرم نامتوازن نیازمند اصلاح و طراحی اصولی تری است.

او همچنین به تازگی، تحقیق و مطالعاتی را در خصوص شناسایی عوامل تشدید بحران آب در شبکه توزیع جنوب شرق کشور در فصل تابستان آغاز کرده. شاید عجیب باشد اما نتایج اولیه بررسی های این کارشناس بیانگر این است که کولرهای آبی یکی از مهم ترین عوامل موثر در وقوع و تشدید بحران کمبود آب در این مناطق است که سبب افزایش بی رویه مصرف و بروز مشکلاتی نظیر افت فشار و قطعی در فصول گرم سال می شود. اضافه شدن این مشترکان ثانویه به شبکه آب نواحی گرمسیر به طور متوسط و بسته به سایز و محل نصب که در آفتاب باشد یا سایه، در هر شبانه روز 500 لیتر آب مصرف می کند و این مساله باعث بروز شوک اساسی به شبکه آب شهرها، افت فشار و قطعی آب در نقاط مرتفع می شود.

اختلاف بها؛ عامل ترجیح مشترکان برای مصرف
سلیمانی می گوید: با مقایسه ای ساده بین فصول سرد و گرم سال به راحتی متوجه اختلاف فاحش میزان فشار وارد شده بر شبکه توزیع آب در آن دسته از شهرهای گرمسیر کشور که در آن شهروندان به دلیل شرایط آب و هوایی مجبور به استفاده از کولرهای آبی هستند می شوید. حال این سوال مطرح است که با توجه به کمبود منابع آبی کشور و شرایط بحرانی آن به ویژه در مناطق خشک و بیابانی، چرا استفاده از خنک کننده های تمام برقی و اسپلیت ها در فصول گرم سال تا زمان پایداری وضعیت آب و گذر از ایام پیک چندان مورد استقبال قرار نمی گیرد؟

وی ادامه داد: پاسخ این سوال خیلی مبهم و دور از ذهن نیست! افزایش بهای برق مصرفی طی سال های اخیر خود اهرم بازدارنده ای در مصرف بی رویه از برق است و مشترکین را به سمت مدیریت مصرف و پرهیز از مصارف غیر ضروری سوق می دهد. در طرف مقابل اما عدم افزایش آب بها متناسب با خدمات، باعث شده در مصرف از این نعمت که با صرف هزینه های بسیار گزاف به دست ما می رسد دقت و ملاحظه لازم را نداشته باشیم.
 
سردوش و شیرآلاتی که با استفاده از هوا آب را پر فشار‌تر بیرون می دهند

وی با تاکید بر اینکه افزایش تعرفه راه حل دائمی برای کنترل مصرف نیست و فرهنگ سازی در این زمینه از اولویت بسیار بالاتری برخوردار است، تصریح کرد: مصرف به جا و به موقع از آب و انرژی، ضرورتی است که هر چه سریع تر فرهنگ آن در میان مردم نهادینه شود می تواند کشور را بیشتر از گزند تشدید و وقوع بحران های احتمالی در آینده مصون بدارد؛ در همین شرایط هم راه هایی برای سازگاری بیشتر با کم آبی و استفاده هوشمندانه تر از منابع آبی وجود دارد که علاوه بر اینکه انجام و رعایت کردنشان سخت نیست، تاثیر زیادی هم در مسیر حل این مشکل دارند. رفع چکه یک شیر سبب کاهش 500 لیتری و رفع هر نشتی کوچک می تواند سبب جلوگیری از هدر رفت هزار 800 لیتر آب در هر ماه شود، نظافت حیاط با جارو از هدر رفت 300 لیتر و شستن ماشین با سطل از هدر رفت 350 لیتر آب ممانعت می کند. نصب یک سایبان برای کولر تا 30 درصد مصرف را کاهش می دهد و هر شهروند با کاهش 5 دقیقه از زمان استحمام خود می تواند به ذخیره سازی 90 لیتر آب کمک کند.

اعمالی کوچک، عکس العمل هایی بزرگ
وی افزود: استفاده از سردوش و شیرآلات که با استفاده از هوا آب را پر فشار‌تر بیرون می‌دهند، استفاده از تمام ظرفیت ماشین لباسشویی، سعی کنید وقتی می‌خواهید دستگاه را نصفه پر کنید، سطح آب را مطابق با حجم لباس‌ها تعیین کنید. از زدن دکمه دور اضافه خودداری کنید زیرا دستگاه برای آبگیری بیشتر لباس ها 20 لیتر بیشتر آب مصرف خواهد کرد. در صورت امکان دستگاه های لباس‌شویی قدیمی تان را عوض کنید. ماشین لباسشویی های جدید از 35 تا 50 درصد آب و 50 درصد انرژی کمتری برای هر بار کار کردن مصرف می‌کنند. بیشتر تولیدکنندگان شوینده های مخصوص ماشین ظرفشویی توصیه می‌کنند که ظروف را قبل از گذاشتن در ماشین، آب نگیرید تا در مصرف آب صرفه جویی شود.

این کارشناس در پایان اذعان کرد: از باز گذاشتن شیر آب برای تخلیه آب سرد قبل از استحمام و آب گرم داخل لوله پیش از آشامیدن خودداری کنید؛ نگه داری آب آشامیدنی در درون بطری و داخل یخچال و عایق کردن لوله ها کاری به مراتب آسان و کم هزینه تر است. علاوه بر موارد ذکر شده راه های بسیار زیاد دیگری نیز هستند که رعایت شان می تواند تاثیر بسزایی حفظ و پاسداری از این مایع حیات در کشور داشته باشد و به طور کاملا نامحسوس، خطر خشکسالی را از کشور دور کند و منجر به عادی سازی شرایط شود.

انتهای پیام/ https://www.asrehamoon.ir/vdcg7n9qnak9qy4.rpra.html
نام شما
آدرس ايميل شما