سفر به طبیعت ناشناخته سیستان و بلوچستان/ از هامون تا عمان

جای جای این سرزمین نشان دهنده تمدن و تاریخی کهن است از شهر سوخته پنج هزار و ۵۰۰ ساله سیستان گرفته تا قلعه پرتغالی ها در کنار سواحل زیبای مکران که همانند نگین درخشان در تاریک این سرزمین می درخشد.

مواریث فرهنگی که از نسل های پیشین به نسل حاضر منتقل شده و حاصل کار و اندیشه همه مردمانی است که در طول تاریخ در این سرزمین زیسته اند.

استان سیستان و بلوچستان این پهناورترین خطه کشور، با وسعت ۱۸۷هزار و ۵۰۲ کیلومتر مربع بیش از ۱۱ درصد مساحت کشور را به خود اختصاص داده است و از شمال به خراسان جنوبی و از غرب به استان کرمان و هرمزگان و از جنوب به دریای عمان و اقیانوس هند و از شرق به افغانستان و پاکستان محدود است.

سیستان و بلوچستان یکی از استان های غنی کشور به لحاظ داشته های فرهنگی، باستانی، صنایع دستی و البته گردشگری است که علاوه بر این، تنوع قومی، مذهبی تعامل فرهنگی بسیار زیبایی را خلق کرده که خود گواهی بر تمدن و فرهنگ قوی یکایک اقوام ایرانی در همزیستی، احترام به انسان ها و اندیشه هایشان است.

بیش از ۴۴۰ تیره و طایفه موجود در سیستان و بلوچستان چنان  تعامل و تبادل فرهنگی حسنه ای را در کنار یکدیگر تجربه کرده اند که یکپارچگی شان پنداری فرهنگی نو در ادامه فرهنگ ایرانی شان پدید می آورد.

حال برای شناخت این سرزمین سفرها باید کرد، سفر تا اعماق تاریخ، تاریخی آمیخته از افسانه و واقعیت و اسطوره های کم نظیر و رشادت های بی نظیر.

برای شناخت بیشتر مروری بر داشته ها و تمدن ها کهن سیستان و بلوچستان گستره ای از هامون تا عمان خواهیم داشت تا زیبایی های سرزمین به رنگ آفتاب و به رنگ دریای عمان که سرشار از جاذبه های طبیعی است را بیشتر لمس کنیم.

شهر سوخته

در روزگاران دور که بشر تازه یکجانشین شده بود، شهری در سیستان پدید آمد که به گفته‌ باستان‌شناسان به لحاظ بافت شهری، جمعیت، برنامه‌ریزی شهری و ... اولین شهر جهان بود.

شهر سوخته و تمدن هوشمند و خلاق آن با بیش ازپنج‌ هزار سال قدمت، به‌عنوان بزرگ‌ترین استقرار شهرنشینی در نیمه‌ شرقی فلات ایران، نمونه‌ای منحصر به‌فرد و حکایت‌گر واقعی علم، صنعت و فرهنگ گذشته‌های دور این مرز و بوم است.

شهر سوخته در ۵۶ کیلومتری زابل در استان سیستان و بلوچستان و در حاشیه جاده زابل ـ زاهدان واقع شده است. شهر سوخته در ۳۲۰۰ سال قبل از میلاد پایه‌گذاری شده و مردم شهر سوخته در چهار دوره بین سال‌های ۳۲۰۰ تا ۱۸۰۰ قبل از میلاد در آن سکونت داشته‌اند.

نخستین چشم مصنوعی جهان در شهر سوخته

برای نخستین بار در شهر سوخته یک چشم مصنوعی متعلق به ۴۸۰۰ سال پیش کشف شد. این چشم مصنوعی متعلق به زنی ۲۵ تا ۳۰ ساله بوده که در یکی از گورهای شهر سوخته مدفون شده بوده است. چشم مصنوعی روی جمجمه آن زن دیده می‌‌شود.

یکی از شگفت‌انگیزترین یافته‌‌های شهر سوخته، پیدایش نشانه‌های کهن‌ترین جراحی مغز در شهر سوخته است. جمجمه‌ای از دختر دوازده یا سیزده ساله که در ۴۸۰۰ سال پیش، پزشکان آن دیار برای درمان بیماری هیدروسفالی (جمع شدن مایع در جمجمه) بخشی از استخوان جمجمه او را برداشته و جراحی کردند که مدت‌ها بعد از این عمل زنده مانده است.

از دیگر شگفتی‌های این سرزمین می توان به اولین انیمیشن دنیا، قدیمی‌ترین تخته نرد در جهان و پیدا شدن قدیمی‌ترین خط کش در این سرزمین اشاره کرد که نشان از عظمت و تمدن این سرزمین دارد.

کوه خواجه

کوه خواجه، کوه اوشیدا یا کوه رستم، تنها عارضه طبیعی در دشت سیستان است که در ۳۰ کیلومتری جنوب غربی شهر زابل قرار دارد. اوشیدا در زبان پارسی میانه به معنی ابدی است.

این کوه ذوزنقه‌ای شکل که نزد سه دین اسلام، مسیحیت و زرتشت مقدس است، از سنگ‌های بازالت سیاه رنگ تشکیل شده و با ارتفاع ۶۰۹ متر از سطح دریا، مانند جزیره‌ای در میان دریاچه هامون قرار دارد.

در اطراف این کوه تعداد زیادی آثار باستانی از دوران ساسانیان، اشکانیان و بقایای اماکن اسلامی و معبد بودایی باقی‌ مانده‌ است که شامل مجموعه کاخ‌ها، قلعه کک کهزاد، قلعه چهل دختر، قلعه سرسنگ، آرامگاه خواجه غلطان، ساختمان پیر گندم بریان، بناهای منفرد آرامگاهی و قبور اسلامی است.

آثار تاریخی پیش از اسلام محوطه تاریخی کوه خواجه شامل مجموعه کاخ‌ها، قلعه کک کهزاد و قلعه چهل دختر است . ارنست هرتسفلد در سال‌های ۱۹۲۵ و ۱۹۲۹ میلادی با بررسی این مجموعه عنوان تخت جمشید خشتی‌ را برای مجموعه کاخ‌ها برگزید.

این کوه نام خود را از آرامگاه خواجه مهدی یکی از دوستداران خاندان علوی که مزارش بر فراز این کوه واقع شده، گرفته است. خواجه غلطان، کوه نور، کوه موعود و کوه باطنی از دیگر عناوینی است که این کوه به آن‌ها نامیده شده است.

این بنا برای مسیحیان نیز مقدس است.مقبره خواجه مهدی و قبرستانی که از دوره اسلامی، اتاق پیر گندم دریان و اتاق بی‌باد در کوه خواجه باقی مانده این بنا را برای مسلمانان نیز مقدس کرده بطوری که در اعیاد مذهبی، ملی و ایام تعطیل زایران برای زیارت به این مکان می‌آیند.

دهانه غلامان، اطلس تاریخ ایران

دهانه غلامان، نام یک محل باستان‌شناختی در منطقه سیستان در جنوب خاوری ایران است و شهری باستانی در ۲ کیلومتری روستای قلعه نو، ۷ کیلومتری شهرستان زهک و ۴۲ کیلومتری شهر زابل در استان سیستان و بلوچستان قرار دارد.

دهانه غلامان بازمانده شهری است که روزگاری مرکز اداری، سیاسی ساتراپی (والی‌نشین) زرنگ (زرنج) در دوره هخامنشی بود، کاوشگاه دهانه غلامان در دههٔ ۱۹۶۰ توسط اومبرتو اسکراتو از مؤسسه ایتالیایی خاور میانه و دور کشف شد.

این کاوشگاه ۱٫۵ کیلومتر درازا و ۸۰۰ متر پهنا دارد و در دلتای متروکه رود سنارود واقع شده‌است. در این محوطه تاکنون ۲۷ ساختمان شناسایی شده‌اند که تا مکانی بلند به نام قبر زردشت ادامه دارند.

کاوش‌ها نشان می‌دهد که این شهر در بخش شمال غرب خود یک نیایشگاه چهارگوش داشته که چهار برج دیده‌بانی دارد. برای ورود به این سازه تنها یک درب، در ضلع جنوبی تعبیه شده‌است. در بخش شمال دهنه غلامان باستان‌شناسان ۱۲۰ اتاق در شمال و شرق و ۱۱۰ اتاق در جنوب، ۱۱ اتاق در جنوب کشف کرده‌اند.

این شهر را باستان شناسان ایتالیایی در سال ۱۹۶۰ میلادی کشف و از سال ۱۹۶۲ تا ۱۹۶۵ میلادی این محل را حفاری کردند. دهانه غلامان دارای ساختمان‌های بزرگ عمومی، معبد، محله‌های مسکونی، خیابان، آبراهه، محله‌های نظامی و صنعتی است.

این شهر تنها مکان باستانی دوران هخامنشیان است که حاکمیت ایران را بر نواحی شرقی به خوبی نشان می‌دهد.

در کتیبه‌های هخامنشی، بیستون، تخت جمشید و نقش رستم از این شهر به نام «زرک» یا «زرنکای» یاد شده‌است.

قلعه رستم

قلعه رستم در ۶۰ کیلومترى جنوب غربى شهر زابل قرار دارد و در حال حاضر در اثر عوامل جوى به ویرانه‌اى تبدیل شده است و چهار برج و دروازهٔ ورودى آن قابل مشاهده است، البته اسکلت‌بندى بسیارى از بناهاى آن از جمله طاق‌ها و آب‌انبار پابرجاست و احتمال داده مى‌شود چهارصد تا پانصد سال پیش متروک گردیده است.

علاوه بر عامل مذکور تغییر مسیر رودخانه هیرمند نیز سبب خرابى آن شده است در این قلعه تا کنون کاوش باستان‌شناسى علمى صورت نپذیرفته اما تکه‌هاى سفال‌هاى لعابدار و بدون لعاب ریخته شده حکایت از تاریخ طولانى دارد. در حال حاضر نماى خشت و گلى آن و عظمت آن در بیابان منظره‌اى زیبا به‌وجود آورده است که چشم هر بیننده‌اى را به خود جلب مى‌کند.

قلعه سام

قلعه سام، این قلعه در ۴ کیلومتری سکوهه قرار دارد شکل قلعه مستطیل شکل است و دارای دیوارهای پهن و بزرگ خشتی و گلی و همچنین دارای دروازه و برج‌های متعدد است.

کلنل تیت انگلیسی و والترسرویس آمریکایی از این قلعه بازدید کرده اند، به گفته کلنل تیت در سده نوزدهم، نهری از نزدیک این قلعه جاری و به طرف دهکده ورمال ادامه داشته است.

بر اثر کاوش باستان شناسان، در طبقه زیرین این بنا نوشته‌ای یونانی متعلق به دوران پارت‌ها کشف شده است و طبقه بالایی این بنا متعلق به دوران ساسانی است.

سه کوهه یا سه کوهه، یکی از آبادی ‌های بسیار قدیمی سیستان و مربوط به دوران قاجار است که در ۳۰ کیلومتری جنوب غربی زابل واقع شده ‌است. بنای اصلی آن از سه قسمت به هم پیوسته ارگ جنوبی، ارگ شمالی و ارگ میدانی تشکیل شده ‌است.

قلعه سه کوهه، پایداری را به رخ می کشد

قلعه سه کوهه یکی از قلعه های معروف سیستان است که در دوران افشاریه تا اواخر دوران ناصر الدین شاه قاجار آباد و معمور بوده و به عنوان آخرین کرسی نشین سیستان به ثبت رسیده است.

بنیانگذار آن خاندان سرابندی بوده است که در فرایند مهاجرت در دوره نادر شاه وارد سیستان می شوند، اوج حیات سیاسی و نظامی این قلعه مربوط به زمان ناصر الدین شاه قاجار است بگونه ایی که در جریان تکاپو های استعماری دولت انگلستان و جدا سازی بخش هایی از ایران نقش بازدارنده مهمی را ایفا نموده و در لشکرکشی به هرات نقش فعالی را عهده دار بوده است.

آتشکده کرکویه

آتشکده کرکویه با کرکوشاه، این آثار و همچنین آثار تخته پل در شهرستان هيرمند، در غرب روستای خمر و هشت کیلومتری تپه منطقه شهرستان و در چهار کیلومتری شهرهیرمند و در میان زمین‌های باتلاقی سیستان و نزدیک مرز ایران با افغانستان قرار دارد.

کرکوشاه یا کرکویه، عبارت است از بقایای یک آتشکده مربوط به دوران هخامنشی، که شامل یک دیوار خشتی – چینه‌ای از یک برج دفاعی شهر باستانی است.  این آثار شامل تعدادی از بناه‌های بزرگ و کوچک است. این بخش دارای تالاری به طول ۱۱ متر و عرض ۸/۵ متر است.

قلعه ناصری در ایرانشهر

بنا بر نوشته متون و مورخین معاصر، در عهد قاجاریه شخصی بنام ناصرالدوله فرمانفرما که در سال ۱۲۸۵ هجری شمسی حاکم وقت ایالات کرمان و بلوچستان بود؛ پیشنهاد ساخت یک دژ نظامی عظیم را در فهرج یا پهره، به ناصرالدین شاه قاجار می‌دهد.

فهرج یا پهره نام قدیم ایرانشهر است که در سال ۱۳۰۸ هجری شمسی با تصرف این شهر توسط قوای رضاخان پهلوی به نام ایرانشهر تغییر نام می‌یابد.

ناصرالدین شاه با ساخت این قلعه نظامی در فهرج موافقت می‌کند و بدین ترتیب کار ساخت قلعه در سال ۱۲۶۴ هجری شمسی به دست یکی از معماران توانا و مشهور کرمان به نام استاد حسین معمار باشی کرمانی آغاز می‌شود و پس از مدت هفت سال به اتمام می‌رسد.

از آن پس این قلعه به نام قلعه ناصری یا ناصریه مشهور می‌شود و مقّر حکمرانی بلوچستان که تا آن سال قلعه کهن و عظیم بمپور بود به قلعه ناصری تغییر می‌یابد. این نوع تزئین یادآور سبک معماری به‌کار رفته در برج‌های ارگ بم در استان کرمان توسط هنرمندان آن خطه است.

قلعه تیس

قلعه تیس در ۵ کیلومتری شمال غربی چابهار، در روستای تیس قرار دارد. این دژ متعلق به دوران اسلامی است.

قلعه از تخته سنگ‌های ماسه‌ای، آهکی و ملات گچ و آهک ساخته شده است. ساختمان قلعه از یک حیاط در مرکز و مجموعه‌ای از اتاق‌ها و سازه‌های معماری در اطراف آن تشکیل شده است. بخش مرکزی قلعه در ۲ طبقه اجرا شده است و یک برج در بالای آن قرار دارد که از آن برای دیده‌بانی استفاده می‌شد و در روزگار گذشته در شب‌های طوفانی مانند چراغ دریایی عمل می‌کرد.

قلعه سیب و سوران

قلعه سب مرکز حکمرانی نواحی دور و نزدیک شهرستان سراوان از قبیل کنت، هیدوچ، سوران، زابلی، پسکوه، گشت و... بوده‌ است و در ادوار مختلف از لحاظ سیاسی اهمیت داشته‌ است. به طوری که طبق اسناد موجود، اولین منطقه در شرق بلوچستان که نیروهای ناصرالدین شاه در سال ۱۲۵۷ جهت کنترل منطقه به آنجا گسیل شدند، قلعه سیب بود.

قلعه سیب زیباترین و بلندترین بنای خاکی کشور است. گویا شروع بنای قلعه در دوره صفویه به وسیله طایفه بزرگزاده‌ها بوده‌ است.

قبرستان هفتاد ملا

در شهرستان میرجاوه قبرستانی منحصربفرد قرار دارد که قبور آن هرگز نور و گرمای خورشید را احساس نکرده‌اند. یکی از جاذبه‌های بسیار زیبا  و منحصربفرد شهرستان میرجاوه قبرستان تاریخی هفتاد ملا است که در ۱۰ کیلومتری روستای نمونه هدف گرشگری تمین قرار دارد.

شهرستان میرجاوه داری آثار تاریخی و طبیعی بسیاری است که قبرستان هفتاد ملا نیز از جمله این جاذبه‌های منحصربفرد و زیبای تاریخی میرجاوه است.

این قبرستان بیش از ۵۰۰ متر مربع وسعت دارد و به شکل کمانی در بخش شرقی روستای روپس از توابع میرجاوه در سینه کوه واقع شده است.

قبرها همیشه در سایه قرار دارند و به همین علت از گزند باد و باران در امان است. همچنین نور خورشید هیچ وقت بر این قبرها نمی تابد قبرها همیشه در سایه قرار دارند.

قبرستان هفتاد ملا در فاصله ۶۳ کیلومتری شهرستان میرجاوه قرار دارد. قبور این قبرستان مستطیلی شکل و دو طرف آن به وسیله خشت خام بالا آورده شده و اجساد را داخل آن قرار داده و قبور را به صورت مسطح ساخته‌اند.

این قبرستان سبک معماری آن الهام گرفته از سبک معماری کورش الهام گرفته و بازدید کننده‌های زیادی از مکان‌های مختلف استان و کشور بازدید می‌کنند و حدود ۸۰۰ سال قدمت دارد این قبرستان در مجاورت روستای روپس قرار گرفته و به همین علت سال‌‌ها ی سال از تعرض و آسیب در امان مانده است.

دراین قبورهشت سوراخ تعبیه شده که هوا از آن عبور کند تا قسمت بالای قبور خراب نشود. قبرستان هفتاد ملا دارای چندین غاز بوده که غارها به طول ۳۰ متر و ارتفاع ۲.۵ متر بوده بالای قلعه  انبار برای آذوقه ساخته بودند و سنگرهای برای دفاع از خودشان داشتند.

اسم هفتاد ملا برآمده از هفت، هفتاد و ۴۰ عدد مقدس بوده که از اینجا الهام گرفته شده و به هفتاد ملا معروف بوده است. همچنین در داخل روستای روپس هفتاد ملا درختی با قدمت بیش از هزار سال  وجود دارد که ساکنان این روستا اگر اختلافی یا مجلسی داشتند در زیر این درخت می نشستند و حل می‌کردند.

انتهای پیام/9031