موسیقی سیستان و بلوچستان، یادگاری از ادوار مختلف تاریخی است که فرهنگ و تمدن ایران باستان را در این گوشه از سرزمین، تداعی می‌کند، و پیوندی ناگسستنی با زندگی و فعالیت‌های روزمره مردم این خطه دارد.
تاریخ انتشار :چهارشنبه ۱۶ مهر ۱۳۹۳ ساعت ۰۷:۵۷
موسیقی مقامی بلوچستان در میان تمام موسیقی‌هایی که در نواحی مختلف ایران وجود دارند از ماهیت و کیفیت ویژه‌ای برخوردار است. تنوع ملودیک و ریتمیک آثار و نوازندگان صاحب نام و وجود سازهای با بافت و ساخت متفاوت با سازهای دیگر مناطق ایران جلوه‌ای خاص به موسیقی این خطه از کشورمان داده است.
موسیقی بلوچستان به علت همجوار بودن با کشور پاکستان تحت نفوذ و تاثیر متقابل فرهنگ‌های بلوچی و هنری قرار گرفته و باعث شده که طی چند قرن اخیر از تاثیرات موسیقی هنری دور نماند و در اجرای ترانه‌ها و نواهای موسیقی محلی‌مان نوازندگان بلوچ با ادوات موسیقی خود تاثیرات این اختلاط هنری را عینا به گوش ما برسانند.
مقام‌های موسیقی در بلوچستان شامل، مقام سرگوری که صدای بم دارد، مقام زیر کنکی که صدای زیر دارد و مقام رباب که به وسیله‌ای به نام رباب نواخته می‌شود، است.
موسیقی یکی از هنرهایی است که روح لطیف و حساسی را می‌طلبد. مردم بلوچستان نیز همانند دیگر مردم جهان دارای موسیقی‌های خاصی هستند که هر کدام در انجام نوعی فعالیت با ادوات خاصی زده می‌شود.
موسیقی با روح و زندگی مردم بلوچ پیوند خورده است
کارشناس فرهنگ مردم بلوچستان در این باره با اشاره به اینکه موسیقی با روح و زندگی مردم بلوچ پیوند خورده است، اظهار کرد: در هر مرحله از کار و فعالیت، زنان و مردان بلوچ دارای موسیقی و آواهای محلی خاصی هستند.
عبدالسلام بزرگ‌زاده گفت: مردم بلوچ چه مرد و چه زن برای تمامی فعالیت‌های خود گونه‌ای از موسیفی را می‌خوانند که این نشان دهنده علاقه و توجه آنان به موسیقی است.
وی بیان کرد: برخی از اشعار این مردان و زنان بلوچ را می‌توان به این صورت بیان کرد: آواهای زنان بلوچ هنگام سوزندوزی، آواهای حصیربافان بلوچ هنگام کار، آواهای گلیم و قالیبافان بلوچ هنگام کار، آواهای زنان بلوچ هنگام کار با آسیاب دستی، آواهای مخصوص ماهیگیران هنگام کار، آواهای چوپانی و رمه‌داران بلوچ، آواهای خرماچینی و فصل خرما یعنی هامین.
کارشناس فرهنگ مردم بلوچستان افزود: فصل خرما (هامین) به چهار مرحله کار تقسیم می‌شود، مرحله اول کار یعنی مچ ایوار، مرحله دوم کار یعنی مچ بند، مرحله سوم کار یعنی مچ سند و مرحله چهارم کار یعنی مچ بُر که در هر مرحله از کار نواها و آواهای مخصوص آن مرحله اجرا می‌شود.
بزرگ‌زاده عنوان کرد: موسیقی بلوچستان با زندگی مردم بلوچ پیوند خورده است، بدین معنا که در تمام مراحل زندگی کاربرد دارد.
وی خاطرنشان کرد: در بلوچستان آن دسته از مشاغلی که در آن شغل‌‌ها، موسیقی همراه با انجام کار اجرا می‌شود عبارتند از، شخم زمین، بذرپاشی، درو گندم، خرمن و خرمنکوبی، خشت زنی و بنایی، ماهیگیری، قبر زنی، تقسیم آب و میرآبی، خرماچینی و فصل خرما، زرگری و اوسا کاری، سوزندوزی، حصیربافی، چوپانی و رمه‌داری.
کارشناس فرهنگ مردم بلوچستان گفت: با توجه به تنوع مشاغلی که هنگام کار از موسیقی کار بهره می‌گیرند در می‌یابیم که در بسیاری از مشاغل در بلوچستان اولین ابزار برای انجام کار موسیقی است و بسته به نوع شغل بعد از موسیقی برای انجام کار از ابزارهای خاص آن شغل استفاده می‌شود.
بزرگ‌زاده تصریح کرد: در بلوچستان برای اجرای موسیقی کار که برای مشاغل مختلف به‌کار می‌رود یا از ادوات معمول موسیقی بلوچی مانند قیچک، تنبورک، رباب، بنجو، نی، دو نی، دهل، دوکر، طبلک، تشت کوزه، چنگ و سیمرغ (سازی که از ترکیب قیچک، بنجو و تنبورک ساخته شده)، استفاده می‌شود.
وی بیان کرد: قیچک که نام دیگر آن سرود یا سروز است و به قیچک نواز، سرودی می‌گویند. این ساز شبیه کمانچه است با این تفاوت که کاسه‌ای به بزرگی کاسه تار و دسته‌ای کوتاه دارد. هنگام نواختن روی زانو یا زمین قرار می‌گیرد و آرشه یا کمانک به طور افقی با سیم‌ها تماس می‌یابد.
کارشناس فرهنگ مردم بلوچستان اظهار کرد: قیچک را معمولاً در بلوچستان می‌سازند، طنین خوشایندی دارد و در آهنگ‌های بلوچی به ویژه موسیقی نوع دوم یعنی صوت و نازینک، یکه تاز میدان است.
بزرگ‌زاده افزود: صدای آن وسعت زیادی دارد به همین دلیل به عنوان مناسب‌ترین ساز برای اجرای آهنگ‌های شاد و غم انگیز انتخاب می‌شود از نظر کارکرد و قدرت اجرای آهنگ‌های مختلف می‌توان قیچک را با ویولن مقایسه کرد.
وی خاطرنشان کرد: وسیله بعدی تنبورک است که شباهت زیادی به سه تار دارد. در نوع موسیقی حماسی تنبورک نواز را پهلوان و در موسیقی عرفانی و صوت تنبورک نواز به تنبورکی مشهور است.
کارشناس فرهنگ مردم بلوچستان عنوان کرد: تنبورک سه سیم بیشتر ندارد و روی دسته آن بر خلاف سه تار پرده‌ها مشخص نیست و فقط برای آکورد گرفتن و همراهی با سازهای دیگر مناسب است، البته در موسیقی عرفانی بعضی از دراویش در روستای پیرآباد سراوان با تنبورک، نت نیز می‌زنند.
رباب یکی از ادوات اصیل موسیقی عرفانی بلوچستان است
بزرگ‌زاده گفت: بیشتر محققان و کارشناسان موسیقی بلوچستان در اینکه رباب را هم از نظر اصالت منطقه‌ای در ردیف قیچک و تنبورک بگذارند، تردید دارند به نظر بنده با توجه به اینکه رباب در نوع موسیقی عرفانی ابزار اصلی است و اجرای مراسم مولودی و موسیقی عرفانی نیز در پیرآباد سراوان بیش از 700 سال قدمت دارد، می‌توان رباب را جزء ادوات اصیل موسیقی عرفانی بلوچستان به شمار آورد.
وی تصریح کرد: این ساز شباهت زیادی با سه تار دارد البته رباب بلوچی 18 تار دارد و طریقه گرفتن و نواختن آن مثل تنبورک است، با این تفاوت که تنبورک را با انگشت سبابه زخمه می‌زنند و رباب را با مضراب روی دسته رباب دو پرده بسته‌‌اند و به علت کثرت تعداد سیم‌ها با همین دو پرده می‌توان نت‌های زیادی را نواخت.
کارشناس فرهنگ مردم بلوچستان گفت: روی کاسه رباب با پوست بره پوشانده شده و خرک که سیم‌ها روی آن قرار می‌گیرند ارتعاشات صوتی سیم‌ها را به داخل کاسه هدایت می‌کند روی پوست قرار گرفته و صدای ساز را طنین دلنشین می‌دهد.
وی افزود: کوک رباب بسیار مشکل و حساس است، زیرا در اثر هوای گرم و مرطوب پوست باز می‌شود و فشار خرک سیم‌ها را حرکت داده و کوک سیم‌ها به هم می‌خورد، به همین دلیل هوای خشک و سرد مناسب‌ترین حالت را برای کوک رباب ایجاد می‌کند و صدای آن بهتر می‌شود و هنگام سحرگاهان که هوا اینگونه است کوک رباب را بالا می‌برند که به آن شیر بام می‌گویند. در این موقع صدای بسیار دقیق و دلنشین دارد.
بزرگ‌زاده بیان کرد: بنجو یکی دیگر از ادوات موسیقی بلوچستان است که صدای شلوغ و رسایی دارد. به هنگام نواختن یک سر آن را روی زانو و سر دیگرش را روی زمین می‌گذارند و با دست راست با مضراب زخمه می‌زنند و با دست چپ یکی از دکمه‌های فلزی را فشار داده تا میله متصل به دکمه سیم‌ها را قطع کند و پرده را تغییر دهد و با کم و زیاد کردن فشار انگشتان روی دکمه‌ها هر نت طنین خاصی می‌یابد.
وی افزود: از دیگر ابزارهای موسیقی بلوچستان که صدای سوزناک و غم انگیز دارد، نی است که از چوب نی ساخته می‌شود. موازنده آن را نلی می‌گویند و در موسیقی گواتی نیز از نی استفاده می‌شود.
کارشناس فرهنگ مردم بلوچستان خاطرنشان کرد: علاوه بر نوازندگی تک نی در بلوچستان دو نی نیز نواخته می‌شود که به آن دونلی می‌گویند. در حال حاضر تنها نوازنده دو نی در ایران که در جشنواره پارسال و امسال جایزه ویژه جشنواره فجر را دریافت کرد، استاد شیرمحمد اسپندار است که اهل بمپور ایرانشهر بوده و متأسفانه شاگردی که کار وی را دنبال کند، ندارد.
بزرگ‌زاده گفت: دوکر را دهل نیز می‌گویند. این وسیله همیشه گروه را همراهی می‌کند و از این جهت ضرب را به خاطر می‌آورد، اما با این تفاوت که ضرب را از یکسو می‌نوازند و دوکر را از دو طرف با ضربه‌های محکم بر پوست زخیم می‌کوبند. دوکر نواز را دوکری می‌گویند.
وی بیان کرد: طشت و کوزه از سازهای قدیمی بلوچستان است که هم اکنون رو به فراموشی می‌رود و به ندرت مورد استفاده قرار می‌گیرد. البته چند سالی است که مجدداً توسط گروه ماشاءالله بامری در ایرانشهر مورد استفاده قرار می‌گیرد.
کارشناس فرهنگ مردم بلوچستان عنوان کرد: چنگ سازی است فلزی که میان دولب با دندان‌ها نگه داشته می‌شود و با انگشت دست نواخته می‌شود شبیه زنبورک با اندکی تفاوت است.
وی گفت: سیمرغ سازی است که توسط استاد جمعه در سراوان ساخته شده که صدای آن ترکیبی از صدای رباب، بنجو و تنبورک است و یا از خود ابزارهای کار مربوط به آن شغل به عنوان صدادهی و اجرای موسیقی استفاده شده و تک خوان و گروه کر با آواهای مخصوص همراهی می‌کند.
مانند استفاده از سه شاخه گندم پرانی در خرمن کوبی گندم و دسته چوبی آن که هنگام جدا سازی ساقه و گندم با استفاده از باد و سه شاخه هم زمان با انجام کار بصورت گروهی دور خرمن گندم می چرخند و یک در میان سه شاخه و دسته چوبی آن را به سه شاخه و دسته چوبی نفرات دو طرف می زدند و با آهنگ خاص این کار ادامه پیدا می کرد و صدایی تولید می شد که شبیه صدای طبلک بود و صدای حاصل از به هم زدن سر شاخه ها شبیه صدای تنبورک بود.
بزرگ‌زاده عنوان کرد: در یکی از مشاغل یعنی زرگری و اوسا کاری با استفاده از چکش و سندان صداهایی شبیه صدای بنجو تولید می‌شود و زرگر و شاگردانش آواهای مخصوص را می‌نوازند همچنین در شغل میرآب‌ها و تقسیم آب استفاده از طاس و کوزه که مخصوص تقسیم آب و سنجش زمان است. هنگام کار که دور تا دور برکه آب و جایگاه مخصوص میرآب تعدادی از دستیاران او و همچنین افرادی که برای هدایت آب و آبیاری زمین تعیین شده و در حلقه میرآب نشسته‌اند با استفاده از آب و کوزه و طاس آهنگ‌هایی اجرا و نواهای ویژه این کار نواخته می‌شود.
این موارد مثال‌هایی هستند که از خود ابزارهای کار برخی از مشاغل به جای ادوات معمول موسیقی برای اجرای موسیقی کار آن شغل استفاده می‌شده است.
وی گفت: موسیقی کار در بلوچستان را از حیث نوع ادوات موسیقی که مورد استفاده قرار می‌گیرد به سه نوع می‌توان تقسیم کرد: موسیقی کار که با ادوات معمول موسیقی در برخی مشاغل هنگام کار اجرا می‌شود. موسیقی کار که به جای ادوات معمول موسیقی از خود ابزارهای انجام کار برخی از مشاغل استفاده می‌شود.
در بسیاری از مشاغل که فقط آواها و نواهای خاص آن شغل به صورت گروهی یا تک‌خوانی و کر اما بدون استفاده از ادوات معمول موسیقی و بدون استفاده از ابزارهای کار آن شغل نواخته می‌شود.
کارشناس فرهنگ مردم بلوچستان افزود: در بلوچستان در برخی از مشاغل موسیقی نقش کلیدی و تعیین کننده‌ای دارد یعنی انجام کار و در برخی موارد ادامه کار بدون موسیقی امکان پذیر نخواهد شد.
به طور مثال شرایط آن شغل به گونه‌ای است که توسط چند نفر می‌بایست کار انجام شود و کار پایان یابد نفر اول بخشی از کار را انجام داده و ضمن کار با اجرای موسیقی خاص آن مرحله با صداهای خاصی پایان می‌یابد تا در ادامه کار به فرد دوم که در همان لحظه مشغول انجام مقدمات کار مرحله دوم است، محول شود.
وی بیان کرد: به عنوان مثال در خرماچینی و فصل خرما که در اصطلاح محلی به آن فصل هامین می‌گویند و خود به چهار مرحله تقسیم می‌شود در مرحله دوم یعنی مچ‌بند که خوشه‌های خرما سنگین شده و می‌بایست اولین فرد از درخت خرما بالا رفته و خوشه‌های سنگین خرما را با طناب حصیری به شاخه‌های بالاتر محکم می‌بندد و همزمان مشغول نواختن آواهای ویژه این مرحله و همچنین اجرای موسیقی با ایجاد صدا توسط شاخه و برگ درخت خرما و ساقه خوشه است.
و از طرفی طناب حصیری او تمام شده و نوبت کاری این فرد پایان یافته است و فرد دیگر که روی زمین با تعدادی از همراهان دور تا دور درخت خرما حلقه زده و مشغول بافتن طناب حصیری هستند می‌بایست جایگزین فرد اول شود و فرد اول از درخت خرما پایین آمده و نفر دوم به همراه طناب‌های حصیری که بافته از درخت خرما بالا رفته و کار را ادامه دهد با ایجاد صدایی ویژه توسط فرد اول در واقع به فرد دوم اطلاع داده می‌شود تا او آماده باش و موسیقی مشخصی که با استفاده از شاخه درخت خرما اجرا شده و نواختن آوای ویژه پایان کار فرد اول وشروع کار فرد دوم اعلام می‌شود.
وی گفت: حال چنانچه موسیقی را از این کار جدا و قطع کنیم و یا از همان ابتدا این کار را بدون موسیقی شروع کنیم برای ادامه کار و اطلاع رسانی دچار مشکل شده و ادامه کار امکان پذیر نخواهد بود.
بزرگ‌زاده بیان کرد: نمونه‌های دیگر از ضرورت اجرای موسیقی در برخی از مشاغل وجود دارد از جمله در شغل میرآب‌ها و تقسیم آب.
وی خاطرنشان کرد: دو نوع موسیقی ویژه که متاسفانه منسوخ شده و می‌بایست مجدداً بازسازی و احیا شوند و هر کدام پژوهشی جداگانه می‌طلبند که شامل؛ موسیقی سَهت و سینگار که توسط گروهی از زنان بلوچ و با استفاده از زیورآلات خود به جای ادوات معمول موسیقی اجرا می‌شده و موسیقی درینبوک که توسط گروهی از جوانان هنگام شنا در برکه‌های آب قنوات و با استفاده از دست و آب صدا ایجاد و آهنگ‌هایی را اجرا می‌کردند.
کارشناس فرهنگ مردم بلوچستان گفت: بنده برای اجرای آن در سالن پیشنهاد ساخت سازی جدیدی به نام ساز درینبوک که شامل تعدادی کوزه سفالی کوچک و بزرگ با آب و بدون آب که نت‌های موسیقی با تنظیم مقدارآب آنها تنظیم خواهد شد و با کف دست به دهانه کوزه ها به صورت کوبه‌ای ضربه زده می‌شود را دارم.
سمانه ریگی یکی از زنان بلوچ درباره موسیقی می‌گوید: موسیقی در هر کاری روح و طراوت به آن کار می‌دهد بسیاری از کارها اگر بدون موسیقی باشد خستگی را به همراه داد.
وی افزود: معمولا زنان بلوچ وقتی کار دسته جمعی را انجام می‌دهند با خواندن شعر و موسیقی به کار خود طراوت می‌دهند.
ریگی گفت: زنان در خانه مسئولیت سنگینی دارند اگر با انجام فعالیت‌هایی مانند حصیر بافی و... خود را خسسته کنند نمی‌توانند مسئولیت‌های دیگر خود را انجام دهند.
وی بیان کرد: ما با خواندن موسیقی کار خود را با شادی همراه می‌کنیم تا برای همسر و فرزندان خود در خانه، این شادی و نشاط را همراه داشته باشیم.
محمد یاسین قنبرزهی یکی دیگر از شهروندان بلوچ گفت: کار بر روی زمین، نخل و ... بسیار سخت است و عشق می‌خواهد و گرنه زود همه خسته می‌شوند ما مردان بلوچ بر سر زمین‌های خود و یا باغات و نخلستان‌ها، آواز می‌خوانیم و گاهی اوقات از ادوات موسیقی هم استفاده می‌کنیم تا سرزندگی را همیشه حفظ کنیم.
گزارش از: صفیه اعتصامی‌فرد
انتهای پیام/ https://www.asrehamoon.ir/vdcjvyem.uqeytzsffu.html
asrehamoon.ir/vdcjvyem.uqeytzsffu.html
منبع : تسنیم
